Historiae Ecclesiasticae
LIBER VI
CAPUT XXV
τὸν μέν γε πρῶτον ἐξηγούμενος Ψαλμόν, ἔκθεσιν πεποίηται τοῦ τῶν ἱερῶν γραφῶν τῆς παλαιᾶς διαθήκης καταλόγου, ὧδέ πως γράφων κατὰ λέξιν· «οὐκ ἀγνοητέον δ' εἶναι τὰς ἐνδιαθήκους βίβλους, ὡς Ἑβραῖοι παραδιδόασιν, δύο καὶ εἴκοσι, ὅσος ἀριθμὸς τῶν παρ' αὐτοῖς στοιχείων ἐστίν». εἶτα μετά τινα ἐπιφέρει λέγων· «εἰσὶν δὲ αἱ εἴκοσι δύο βίβλοι καθ' Ἑβραίους αἵδε· ἡ παρ' ἡμῖν Γένεσις ἐπιγεγραμμένη, παρὰ δ' Ἑβραίοις ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῆς βίβλου Βρησιθ, ὅπερ ἐστὶν «ἐν ἀρχῆι»· Ἔξοδος, Ουελλεσμωθ, ὅπερ ἐστὶν «ταῦτα τὰ ὀνόματα»· Λευιτικόν, Ουϊκρα, «καὶ ἐκάλεσεν»· Ἀριθμοί, Αμμεσφεκωδειμ· Δευτερονόμιον, Ελλεαδδεβαρειμ, «οὗτοι οἱ λόγοι»· Ἰησοῦς υἱὸς Ναυῆ, Ιωσουεβεννουν· Κριταί, Ῥούθ, παρ' αὐτοῖς ἐν ἑνί, Σωφτειμ· Βασιλειῶν αʹ βʹ, παρ' αὐτοῖς ἕν, Σαμουὴλ, «ὁ θεόκλητος»· Βασιλειῶν γʹ δʹ ἐν ἑνί, Ουαμμελχδαυιδ, ὅπερ ἐστὶν «βασιλεία Δαυίδ»· Παραλειπομένων αʹ βʹ ἐν ἑνί, Δαβρηϊαμειν, ὅπερ ἐστὶν «λόγοι ἡμερῶν»· Ἔζρας αʹ βʹ ἐν ἑνί, Εζρα, ὅ ἐστιν «βοηθός»· βίβλος Ψαλμῶν, Σφαρθελλειμ· Σολομῶνος παροιμίαι, Μελωθ· Ἐκκλησιαστής, Κωελθ· Ἆισμα ἀισμάτων οὐ γάρ, ὡς ὑπολαμβάνουσίν τινες, Ἄισματα ἀισμάτων, Σιρασσιρειμ· Ἡσαΐας, Ιεσσια· Ἱερεμίας σὺν Θρήνοις καὶ τῆι Ἐπιστολῆι ἐν ἑνί, Ιερεμια· Δανιήλ, Δανιηλ· Ἰεζεκιήλ, Ιεζεκιηλ· Ἰώβ, Ιωβ· Ἐσθήρ Εσθηρ. ἔξω δὲ τούτων ἐστὶ τὰ Μακκαβαϊκά, ἅπερ ἐπιγέγραπται Σαρβηθσαβαναιελ». ταῦτα μὲν οὖν ἐν τῶι προειρημένωι τίθησι συγγράμματι·
ἐν δὲ τῶι πρώτωι τῶν εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον, τὸν ἐκκλησιαστικὸν φυλάττων κανόνα, μόνα τέσσαρα εἰδέναι εὐαγγέλια μαρτύρεται, ὧδέ πως γράφων· «ὡς ἐν παραδόσει μαθὼν περὶ τῶν τεσσάρων εὐαγγελίων, ἃ καὶ μόνα ἀναντίρρητά ἐστιν ἐν τῆι ὑπὸ τὸν οὐρανὸν ἐκκλησίαι τοῦ θεοῦ, ὅτι πρῶτον μὲν γέγραπται τὸ κατὰ τόν ποτε τελώνην, ὕστερον δὲ ἀπόστολον Ἰησοῦ Χριστοῦ Ματθαῖον, ἐκδεδωκότα αὐτὸ τοῖς ἀπὸ Ἰουδαϊσμοῦ πιστεύσασιν, γράμμασιν Ἑβραϊκοῖς συντεταγμένον· δεύτερον δὲ τὸ κατὰ Μάρκον, ὡς Πέτρος ὑφηγήσατο αὐτῶι, ποιήσαντα, ὃν καὶ υἱὸν ἐν τῆι καθολικῆι ἐπιστολῆι διὰ τούτων ὡμολόγησεν φάσκων· ἀσπάζεται ὑμᾶς ἡ ἐν Βαβυλῶνι συνεκλεκτὴ καὶ Μάρκος ὁ υἱός μου. καὶ τρίτον τὸ κατὰ Λουκᾶν, τὸ ὑπὸ Παύλου ἐπαινούμενον εὐαγγέλιον τοῖς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν πεποιηκότα· ἐπὶ πᾶσιν τὸ κατὰ Ἰωάννην».
καὶ ἐν τῶι πέμπτωι δὲ τῶν εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Ἐξηγητικῶν ὁ αὐτὸς ταῦτα περὶ τῶν ἐπιστολῶν τῶν ἀποστόλων φησίν· «ὁ δὲ ἱκανωθεὶς διάκονος γενέσθαι τῆς καινῆς διαθήκης, οὐ γράμματος, ἀλλὰ πνεύματος, Παῦλος, ὁ πεπληρωκὼς τὸ εὐαγγέλιον ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ καὶ κύκλωι μέχρι τοῦ Ἰλλυρικοῦ, οὐδὲ πάσαις ἔγραψεν αἷς ἐδίδαξεν ἐκκλησίαις, ἀλλὰ καὶ αἷς ἔγραψεν, ὀλίγους στίχους ἐπέστειλεν. Πέτρος δέ, ἐφ' ὧι οἰκοδομεῖται ἡ Χριστοῦ ἐκκλησία, ἧς πύλαι Ἅιδου οὐ κατισχύσουσιν, μίαν ἐπιστολὴν ὁμολογουμένην καταλέλοιπεν, ἔστω δὲ καὶ δευτέραν· ἀμφιβάλλεται γάρ. τί δεῖ περὶ τοῦ ἀναπεσόντος ἐπὶ τὸ στῆθος λέγειν τοῦ Ἰησοῦ, Ἰωάννου, ὃς εὐαγγέλιον ἓν καταλέλοιπεν, ὁμολογῶν δύνασθαι τοσαῦτα ποιήσειν ἃ οὐδ' ὁ κόσμος χωρῆσαι ἐδύνατο, ἔγραψεν δὲ καὶ τὴν Ἀποκάλυψιν, κελευσθεὶς σιωπῆσαι καὶ μὴ γράψαι τὰς τῶν ἑπτὰ βροντῶν φωνάς; καταλέλοιπεν καὶ ἐπιστολὴν πάνυ ὀλίγων στίχων, ἔστω δὲ καὶ δευτέραν καὶ τρίτην· ἐπεὶ οὐ πάντες φασὶν γνησίους εἶναι ταύτας· πλὴν οὔκ εἰσιν στίχων ἀμφότεραι ἑκατόν».
ἔτι πρὸς τούτοις περὶ τῆς Πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῆς ἐν ταῖς εἰς αὐτὴν Ὁμιλίαις ταῦτα διαλαμβάνει· «ὅτι ὁ χαρακτὴρ τῆς λέξεως τῆς Πρὸς Ἑβραίους ἐπιγεγραμμένης ἐπιστολῆς οὐκ ἔχει τὸ ἐν λόγωι ἰδιωτικὸν τοῦ ἀποστόλου, ὁμολογήσαντος ἑαυτὸν ἰδιώτην εἶναι τῶι λόγωι, τοῦτ' ἐστὶν τῆι φράσει, ἀλλ' ἐστὶν ἡ ἐπιστολὴ συνθέσει τῆς λέξεως Ἑλληνικωτέρα, πᾶς ὁ ἐπιστάμενος κρίνειν φράσεων διαφορὰς ὁμολογήσαι ἄν. πάλιν τε αὖ ὅτι τὰ νοήματα τῆς ἐπιστολῆς θαυμάσιά ἐστιν καὶ οὐ δεύτερα τῶν ἀποστολικῶν ὁμολογουμένων γραμμάτων, καὶ τοῦτο ἂν συμφήσαι εἶναι ἀληθὲς πᾶς ὁ προσέχων τῆι ἀναγνώσει τῆι ἀποστολικῆι». τούτοις μεθ' ἕτερα ἐπιφέρει λέγων· «ἐγὼ δὲ ἀποφαινόμενος εἴποιμ' ἂν ὅτι τὰ μὲν νοήματα τοῦ ἀποστόλου ἐστίν, ἡ δὲ φράσις καὶ ἡ σύνθεσις ἀπομνημονεύσαντός τινος τὰ ἀποστολικὰ καὶ ὥσπερ σχολιογραφήσαντός τινος τὰ εἰρημένα ὑπὸ τοῦ διδασκάλου. εἴ τις οὖν ἐκκλησία ἔχει ταύτην τὴν ἐπιστολὴν ὡς Παύλου, αὕτη εὐδοκιμείτω καὶ ἐπὶ τούτωι· οὐ γὰρ εἰκῆι οἱ ἀρχαῖοι ἄνδρες ὡς Παύλου αὐτὴν παραδεδώκασιν. τίς δὲ ὁ γράψας τὴν ἐπιστολήν, τὸ μὲν ἀληθὲς θεὸς οἶδεν, ἡ δὲ εἰς ἡμᾶς φθάσασα ἱστορία ὑπὸ τινῶν μὲν λεγόντων ὅτι Κλήμης, ὁ γενόμενος ἐπίσκοπος Ῥωμαίων, ἔγραψεν τὴν ἐπιστολὴν, ὑπὸ τινῶν δὲ ὅτι Λουκᾶς, ὁ γράψας τὸ εὐαγγέλιον καὶ τὰς Πράξεις». ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὧδε ἐχέτω·
Epistola Origenis ad Africanum
de Historia Susannæ
5. Ἀσκοῦμεν δὲ μὴ ἀγνοεῖν καὶ τὰς παρ' ἐκείνοις, ἵνα, πρὸς Ἰουδαίους διαλεγόμενοι, μὴ προφέρωμεν αὐτοῖς τὰ μὴ κείμενα ἐν τοῖς ἀντιγράφοις αὐτῶν, καὶ ἵνα συγχρησώμεθα τοῖς φερομένοις παρ' ἐκείνοις: εἰ καὶ ἐν τοῖς ἡμετέροις οὐ κεῖται βιβλίοις:
13. [...] Ἠστραγαλωμένοι καὶ ἐν ταῖς πλατείαις ἄταφοι ῥιπτούμενοι: ἢ, ὅσον ἐπ' ἐμῇ γνώσει, ἀπὸ τοῦ Τωβία; περὶ οὗ ἡμᾶς ἐχρῆν ἐγνωκέναι, ὅτι Ἑβραῖοι τῷ Τωβίᾳ οὐ χρῶνται, οὐδὲ τῇ Ἰουδήθ: οὐδὲ γὰρ ἔχουσιν αὐτὰ καὶ ἐν ἀποκρύφοις ἑβραϊστί: ὡς ἀπ' αὐτῶν μαθόντες ἐγνώκαμεν. Ἀλλ' ἐπεὶ χρῶνται τῷ Τωβίᾳ αἱ Ἐκκλησίαι, ἰστέον, ὅτι καὶ ἐν τῇ αἰχμαλωσίᾳ τινὲς τῶν αἰχμαλώτων ἐπλούτουν, καὶ εὖ ἔπραττον. ον. Αὐτὸς δὲ ὁ Τωβίας φησί: «Καθότι ἐμεμνήμην τοῦ Θεοῦ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ μου, καὶ ἔδωκεν ὁ Ὕψιστος χάριν καὶ μορφὴν ἐνώπιον Νεμεσσάρου, καὶ ἤμην αὐτοῦ ἀγοραστής: καὶ ἐπορευόμην εἰς τὴν Μηδίαν, καὶ παρεθέμην Γαβαήλῳ τῷ ἀδελφῷ Γαβρία ἐν Ῥάγοις τῆς Μηδίας ἀργυρίου τάλαντα δέκα» (Tob. I, 12-14). Καὶ ἐπιφέρει ὡς πλούσιος τό: «Ἐν ταῖς ἡμέραις Νεμεσσάρου ἐλεημοσύνας πολλὰς ἐποίησα τοῖς ἀδελφοῖς μου. Τοὺς ἄρτους μου ἐδίδουν πεινῶσι καὶ ἱμάτια τοῖς γυμνοῖς: καὶ εἴ τινα ἐκ τοῦ γένους ἑώρων τεθνηκότα καὶ ἐῤῥιμμένον ὀπίσω τοῦ τείχους Νινευῒ, ἔθαπτον αὐτόν: καὶ εἴ τινα ἀπέκτεινε Σεναχηρεὶμ βασιλεὺς, ὅτε ἦλθε φεύγων ἐκ τῆς Ἰουδαίας, ἔθαψα αὐτοὺς κλέπτων: πολλοὺς γὰρ ἐπέκτεινεν ἐν τῷ θυμῷ αὐτοῦ» (Ibid. 16-18). Καὶ κατανόει εἴ γε μὴ πολὺν πλοῦτον ἐμφαίνει καὶ πολλὴν περιουσίαν ὁ κατάλογος ὁ τοσοῦτος τῶν εὐποιῶν τοῦ Τωβία: καὶ μάλιστα, ὅτι ἐπιφέρει λέγων τό: «Ἐπιγνοὺς, ὅτι ζητοῦμαι ἀποθανεῖν, φοβηθεὶς ἀνεχώρησα, καὶ διηρπάγη πάντα τὰ ὑπάρχοντά μου» (Ibid. 19, 20). Ἀλλὰ καὶ ἕτερος αἰχμάλωτος Δαχιάχαρος ὁ τοῦ Ἀνανιὴλ υἱὸς ἀδελφοῦ Τωβία ἐπὶ πᾶσαν κατεστάθη τὴν λογιστείαν τῆς βασιλείας τοῦ βασιλέως Ἀχερδόνος, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν διοίκησιν: καὶ λέγεται, «ὅτι ἦν ὁ Δαχιάχαρος οἰνοχόος, καὶ ἐπὶ τοῦ δακτυλίου, καὶ διοικητὴς, καὶ ἐκλογιστής» (Ibid. 22).
Fragmenta ex Libris Stromatum
EX LIBRO SEXTO
Plato in tertio De Republica libro: «Veritas quoque sectanda magnopere est. Si enim, ut paulo ante rectissime dicebamus, Deo indecens et inutile mendacium est, hominibus quandoque utile, ut utantur eo quasi condimento atque medicamine, nulli dubium est, quin hujusmodi licentia medicis danda sit, et ab imprudentibus removenda. Vera, inquit, asseris: ergo principes urbium, si quibus et aliis hoc conceditur, oportet aliquando mentiri, vel contra hostes, vel pro patria et civibus.» Et nos igitur illius praecepti memores: «Loquimini veritatem unusquisque cum proximo suo» (Ephes. IV, 25), non debemus dicere, «Quis est proximus meus?» sed considerare quomodo philosophus caute dixerit: Deo indecens et inutile esse mendacium, hominibus interdum utile; et quod ne pro dispensatione quidem putandus sit Deus aliquando mentiri. Sin autem commodum audientis exegerit, verbis loquitur ambiguis, et per ænigmata quæ vult profert, ut et veritatis apud eum dignitas conservetur; et quod noxium esse poterat, si nudum proferretur in vulgus, quodam tectum velamine proferatur. Homo autem, cui incumbit necessitas mentiendi, diligenter attendat, ut sic utatur interdum mendacio, quomodo condimento atque medicamine; ut servet mensuram ejus, ne excedat terminos, quibus usa est Judith contra Holofernem, et vicit eum prudenti simulatione verborum (Judith XI, Passim.). Imitetur Esther, quae Artaxerxis sententiam, diu tacita gentis veritate correxit (Esther IV et seqq.); et in primis Patriarcham Jacob, quem legimus benedictiones patris artifici impetrasse mendacio (Gen. XXVII). Ex quo perspicuum est, quod nisi ita mentiti fuerimus, ut magnum nobis ex hoc aliquod quaeratur bonum, judicandi simus, quasi inimici ejus, qui ait: Ego sum veritas (Joan. XIV, 6)».
EX LIBRO DECIMO
«Et erat vir habitans in Babylone, et nomen ejus Joacim, et accepit uxorem nomine Susannam, filiam Helciæ, pulchram nimis et timentem Dominum. Et parentes ejus justi edocuerant filiam suam juxta legem Moysi» (Dan. XIII, 1-3). Hoc utendum est testimonio ad exhortationem parentum, ut doceant juxta legem Dei sermonemque divinum, non solum filios, sed et filias suas.
«Erat autem Joacim dives valde, et erat ei pomarium vicinum domui suæ» (Ibid. 4), etc. Referebat Hebræus istos esse Ahab et Seleciam, de quibus scribit Jeremias: «Faciat te Dominus sicut Ahab et Sedeciam, quos frixit rex Babylonis in igne propter iniquitatem quam fecerant in Israel, et adulterarant uxores civium suorum» (Jerem. XXIX, 22, 23).
De quibus locutus est Dominus: «quia egressa est iniquitas de Babylone a senibus judicibus qui videbantur regere populum. Isti frequentabant domum Joacim» (Dan. XIII, 5, 6); sed, «qui videbantur regere». Qui enim bene præsunt populo, regunt populum; qui autem tantum nomen habent judicum et injuste præsunt populo, regere videntur populum magis quam regant.
«Et deambulabat in pomario viri sui et videbant eam senes quotidie ingredientem et deambulantem, et exarserunt in concupiscentiam» (Ibid. 7, 8), etc. Quod Græci vocant πάθος, nos «perturbationem» magis quam «passionem» rectius interpretamur. Hæc igitur perturbatio et cupido libidinis titillavit, imo percussit corda seniorum. Sed ut in animis eorum jaceret dundamentum, et cogitarent desiderata complere, ipsi everterunt sensum suum; quo subverso oculi eorum inclinati sunt, ut cœlestia non viderent, nec recordarentur judiciorum justorum, sive Dei, sive honetastis, sive naturæ, quæ omnibus ad bonum insita est.
«Et ecce Susanna inambulabat» etc. Ante jam dicum est quod facto mane inambularet Susanna. Nec incongruum est ad placandos eos qui omnium quæ geremus de Scripturis sanctis quærunt exempla, hunc inambulandi locum assumere, quod recte quis ad vegetandum corpusculum deambulet. Quem locum de Septuaginta editione nunc posui.
«Cum autem egressæ essent puellæ, surrexerunt duo senes, ut accurrerent ad eam» (Ibid, 19), etc. Qui ad summitatem perfectæ virtutis venerit, nunquam dicit sibi imminere discrimen, si adulterorum manus non effugerit, dicentium: «Assentire nobis, et commiscere nobiscum. Alioquin, etsi nolueris, dicemus testimonium contra te quod fuerit tecum juvenis, et hac de causa dimiseris puellas a te» (Ibid. 21). Humanæ quippe fragilitatis est, mortem timere quæ infertur pro justitia; nisi forte augustiam interpretabimur non imminentis mortis, sed opprobrii et ignominiæ, qua perfundenda erat illis accusantibus atque dicentibus: «Fuit cum illa juvenis, et idcirco dimisit puellas».
«Si enim hoc egero, mors nihi est; si autem non» (Ibid. 22), etc. Peccatum mortem vocat. Sicut ergo ei qui facit adulterium, mors est adulterium; sic omne peccatum quod docit ad mortem, mors appellandum est. Et toties mori credimur quoties peccamus ad mortem. Unde econtrario toties resurgimus et vivificamur, quoties vitæ digna opera facimus.
«Sed melius mihi est absque opere incidere in manus vestras, quam peccare in conspectu Domini» (Ibid. 23). In Graeco non habet, αἰρετώτερον, id est, melius, sed αἰρετὸν, quod bonum interpretari possumus. Unde eleganter non dixit: «Melius mihi est incidere in manus iniquorum presbyterorum, quam peccare in conspectu Domini», ne videretur comparatione peccati, quod non erat bonum, hoc appellare melius. Sed, «bonum est», inquit, «mihi non facere malum, et incidere in manus vestras, ne peccem in conspectu Domini». Non ergo per comparationem legendum est: «Melius mihi est incidere in manus vestras, quam peccare in conspectu Domini»; sed absolute: «Bonum mihi est non facere malum et incidere in manus vestras, ne peccem in conspectu Domini».
«Et exclamavit voce magna Susanna» (Ibid. 24), etc. Magna vox erat, non aeris percussione et clamore faucium, sed pudicitiæ magnitudine per quam clamabat ad Dominus. Unde et sancta Scriptura in exclamatione seniorum non apposuit magnum vocem. Sequitur enim: «Exclamavit autem Susanna voce magna», etc. Cordis affectus, et mentis pura confessio, et bonum conscientiæ, vocem ejus fecerant clariorem. Unde magna erat exclamatio ejus Deo, quæ ab hominibus non audiebatur.
«Cumque duceretur ad mortem, suscitavit Dominus Spiritum sanctum pueri junioris» (Ibid. 45), etc. Quo sermone ostenditur non intrasse in Danielem Spiritum sanctum, sed eum qui erat in illo et quiescebat propter ætatis infirmitatem, nec sua poterat opera demonstrare, data occasione pro sancta femina a Domino suscitatum.
«Et exclamavit voce magna: Mundus ego sum a sanguine hujus» (Ibid. 46), etc. Suscitato in se Spiritu sancto, et quæ puer deberet dicere suggerentem, vox ejus magna erat. Et notandum sicubi in Scripturis sanctis peccatoris vox magna vocatur.
«Cumque divisi essent alter ab altero, vocavit unum de eis» (Ibid. 52), etc. Quia Hebræi reprobant historiam Susannae, dicentes eam in Danielis volumine non haberi, debemus inquirere nomina σχίνου, καὶ πρίνου. quae Latini ilicem et lentiscum interpretantur, si sint apud Hebraeos, et quam habeant etymologiam, ut a σχίνῳ,, scissio, et a πρίνῳ, sectio sive serratio dicatur lingua eorum. Quod si non fuerit inventum, necesitate cogemur et nos eorum acquiescere sententiae, qui Graeci tantum sermonis hanc volunt esse περικοπήν, quæ Graecam habeat tantum etymologiam, et Hebraicam non habeat. Quod si quis ostenderit duarum scissionis et sectionis in Hebraeo stare etymologiam, tunc poterimus etiam hanc Scripturam recipere.
«Exclamavit autem omnis synagoga voce magna, et benedixerunt Deum qui salvat sperantes in se» (Ibid. 60), etc. Si interfecit eos omnis synagoga, videtur illa opinio refutari, de qua supra diximus, secundum Jeremiam, quod ipsi essent presbyteri Ahab et Sedecias, nisi forte hoc quod scriptum est: «Interfecerunt eos», sic interpretemur pro eo quod est, regi Babylonis accidendos tradiderunt. Sicut et nos dicimus, quod Judæi interfecerint Salvatorem; non quo ipsi percusserint, sed quo tradiderint occidendum et succlamantes dixerint: Crucifige, crucifige eum (Luc. XXIII, 21).
«Helcias autem et uxor ejus laudaverunt Deum pro filia sua Susanna» (Dan. XIII, 65), etc. Digne quasi sancti laudant Deum; non quia liberata est de manu presbyterorum Susanna, hoc enim non satis laudabile est, nec magni discriminis, si non esset liberata, sed quia non est inventa in ea res turpis.
De Principiis
LIBER PRIMOS
CAPUT II
5. Videamus tamen quomodo hæc quæ dicimus etiam divinæ Scripturæ auctoritate muniantur. Ait apostolus Paulus unigenitum filium «imaginem esse dei invisibilis», et «primogenitum» eum esse «totius creaturæ» (Coloss. I, 15); ad Hebræos vero scribens dicit de eo quia «sit splendor gloriæ et figura expressa substantiæ eius» (Hebr. I, 3). Invenimus nihilominus etiam in Sapientia, quæ dicitur Salomonis, descriptionem quandam de Dei sapientia hoc modo scriptam: «Vapor est enim», inquit, «virtutis Dei, et ἀπόρροια gloriæ omnipotentis purissima» (Sap. VII, 25). Ideo ergo in eam nihil commaculatum incidere potest. Splendor est enim lucis æternæ et speculum immaculatum operationis Dei, et imago bonitatis ejus. Sapientiam vero dicimus, sicut superius diximus, subsistentiam habentem non alibi, nisi in eo, qui est initium omnium, ex quo et nata est quaeque sapientia, quia ipse est, qui est solus natura Filius, idcirco et unigenitus dicitur.
9. Videamus nunc etiam illud qualiter sentiendum est, quod in Sapientia Salomonis scriptum legimus, qui ita ait de sapientia, quia «vapor est quidam virtutis Dei et ἀπόρροια omnipotentis gloriæ purissima, et splendor lucis æternæ, et speculum immaculatum inoperationis sive virtutis Dei, et imago bonitatis ejus» (Sap. VII, 25, 26). Quæ ergo hic de Deo definit, ex singulis quibusque certa quædam inesse sapientiæ Dei designat; virtutem namque Dei nominat, et gloriam et lucem æternam, et inoperationem et bonitatem. Ait autem sapientiam vaporem esse non gloriam Omnipotentis, neque æternæ lucis, nec inoperationis Patris, nec bonitatis ejus, neque enim conveniens erat alicui horum ascribi vaporem; sed cum omni proprietate ait virtutis Dei vaporem esse sapientiam. Intellegenda est ergo virtus Dei, qua viget, qua omnia visibilia et invisibilia vel instituit, vel continet, vel gubernat, quæ ad omnia sufficiens est, quorum providentiam gerit, quibus, velut uni, ita omnibus adest. Hujus ergo totius virtutis tantæ et tam immensæ vapor, et, ut ita dicam, vigor ipse in propria subsistentia effectus, quamvis ex ipsa virtute velut voluntas ex mente procedat, tamen et ipsa voluntas Dei nihilominus Dei virtus efficitur. Efficitur igitur virtus altera in sua proprietate subsistens, ut ait sermo Scripturæ, vapor quidam primæ et ingenitæ virtutis Dei, hoc quidem quod est, inde trahens; non est autem quando non fuerit. Si enim quis voluerit dicere quasi prius non extiterit, sed postea ad subsistentiam venerit, dicat causam quare qui eam subsistere fecit Pater, ante hoc non fecerit. Quod si aliquod semel initium dederit, quo initio vapor iste ex Dei virtute processerit, iterum interrogabimus quare non et ante illud quod dixit initium; et ita semper de anterioribus inquirentes, et verbo interrogationis ascendentes, perveniemus in illum intellectum, ut quoniam semper et poterat Deus et volebat, nunquam vel decuerit, vel causa aliqua exsistere potuerit, ut non hoc quod bonum volebat, semper habuerit. Ex quo ostenditur semper fuisse vaporem istum virtutis Dei nullum habentem initium nisi ipsum Deum. Neque decebat aliud esse initium, nisi ipsum unde et est et nascitur, Deum. Secundum Apostolum vero dicentem, quia Christus Dei virtus est (I Cor. I, 24), jam non solum vapor virtutis Dei, sed virtus ex virtute dicenda est.
LIBER SECUNDUS
CAPUT PRIMUM
5. Ut autem etiam ex Scripturarum auctoritate hæc ita se habere credamus, audi quomodo in Machabæorum libris, ubi mater septem martyrum unum ex filiis cohortatur ad toleranda tormenta, de hoc dogmate confirmatur; ait enim: «Rogo te, fili, respice cœlum et terra, et ad omnia quæ in eis sunt, et videns hæ, scito quis Deus hæc omnia, cum non essent, fecit» (II Mach. VII, 28).
CAPUT III
6. His pro nostris viribus de mundi ratione dissertis, non videtur incongruum etiam ipsius mundi appellatio quid sibi velit inquirere; quæ appellatio in Scripturis sanctis diversa significans frequenter ostenditur. Quod enim Latine mundum dicimus, graece κόσμος appellatur; κόσμος autem non solum mundum, sed et ornamentum significat. Denique in Isaia ubi ad principes filias Sion increpationis sermo dirigitur, et dicit: «Pro ornamento capitis aurei calvitium habebis propter opera tua» (Isa. III, 24), ornamentum ibi eo nomine quo mundum appellavit, id est κόσμος. Dicitur etiam in indumento pontificis mundi ratio contineri, sicut in Sapientia Salomonis invenimus, cum dicit, quia «in vestimento poderis erat universus mundus» (Sap. XVIII, 24). Mundus dicitur etiam noster cum habitatoribus suis orbis iste terrarum, sicut cum Scriptura dicit: «Omnis mundus in maligno positus est» (I Joan. V, 19).
CAPUT VIII
3. [...] «A borea» vero «accendi mala super omnes, qui habitant terram», propheta denuntiat. Boreas autem ventus in Scripturis sanctis frigidus designatur, sicut scriptum est in Sapientia: «Frigidus ventus Boreas» (Sir. XLIII, 22). Quod et ipsum sine dubio sentiendum est de diabolo. Si ergo ea quæ sancta sunt, et ignis et lumen et ferventia nominantur, quæ autem contraria sunt, frigida, et charitas multorum refrigescere dicitur, requirendum est ne forte et nomen animæe, quod Græce dicitur ψυχή, a refrigescendo de statu diviniore ac meliore, dictum sit, et translatum inde quod ex calore illo naturali et divino refrixisse videatur, et ideo in hoc quo nunc est et statu, et vocabulo sita sit. Denique proprie laudabiliter animam poni in Scripturis sanctis, require si facile invenias; culpabiliter autem frequenter occurrit, ut ibi: «Anima mala perdit eum, qui possidet eam», et «Anima quae peccat, ipsa morietur» (Sir. VI, 4).
CAPUT IX
1. Sed nunc ad propositæ disputationis ordinem revertamur, et intueamur creaturæ initium, quodcumque illud initium creantis Dei mens potuerit intueri. In illo ergo initio putandum est tantum numerum rationabilium creaturarum, vel intellectualium, vel quoquomodo appellandæ sunt quas mentes superius diximus, fecisse Deum, quantum sufficere posse prospexit. Certum est quippe quod prædefinito aliquo apud se numero eas fecit; non enim, ut quidam volunt, finem putandum est non habere creaturas, quia ubi finis non est, nec conpraehensio ulla, nec circumscriptio esse potest. Quod si fuerit, utique nec contineri, vel dispensari a Deo quæ facta sunt, poterunt. Naturaliter nempe quidquid infinitum fuerit, et inconpraehensibile erit. Porro autem sicut Scriptura dicit, «In numero et mensura universa» (Sap. XI, 21) condidit Deus, et idcirco numerus quidem recte aptabitur rationabilibus creaturis, vel mentibus, ut tantæ sint quantæ a providentia Dei dispensari, regi et contineri possint. Mensura vero materiæ corporali consequenter aptabitur; quam utique tantam a Deo esse creatam credendum est, quantam sibi sciret ad ornatum mundi posse sufficere. Hæc ergo sunt, quae in initio, id est ante omnia a Deo creata esse existimandum est. Quod quidem etiam in illo initio quod Moyses latentius introduxit, indicari putamus cum dicit: «In principio fecit Deus cœlum et terram» (Gen. I, 1). Certum est enim quia non de firmamento, neque de arida sed de illo cœlo ac terra dicatur quorum cœlum hoc et terra quam videmus, vocabula postea mutuata sunt.
LIBER TERTIUS
CAPUT PRIMUM
14. [...] «In manu enim Dei, et nos, et sermones nostri, et omnis prudentia atque operum disciplina est» (Sap. VII, 16) sicut Scriptura dicit.
LIBER QUARTUS
26. [...] Sed inteligendum est sanctos istos quos annumeravit spiritus et virtutes proximas quidem esse ipsis initiis, et attingere tantum quantum consequi non valent reliqui, verumtamen quodcunque illud est quod revelante Filio Dei et Spiritu sancto didicerint istæ virtutes, quamplurima quidem assequi poterunt et multo plura priores inferioribus, omnia tamen comprehendere impossibile eis est, quia scriptum est: «Quamplrima ex operibus Dei in secretis sunt» (Sir. XVI, 22). Unde et optabile est ut pro viribus se unusquisque semper extendat ad ea quæ priora sunt, ea quæ retrorsum sunt obliviscens, tam ad opera meliora quam etiam ad sensum intellectumque puriorem per Jesum Christum Salvatorem nostrum, cui est gloria in sæcula.
33. Et primo quidem sciendum est quod nomen ipsum materiæ pro ea substantia quæe subesse corporibus dicitur, positum in Scripturis canonicis nusquam usque ad præsens invenimus. Illud enim quod dicit Isaias: «Et comedet sicut faenum g-hulên» (Isa. X, 17), id est materiam, dicens de eis qui in suppliciis constituti sunt, materiam posuit pro peccatis. Sed et sicubi in alio loco scriptum forte materiæ nomen est, nusquam, ut arbitror, hoc, de quo nunc quærimus, significare invenietur, nisi tantummodo in Sapientia, quæ dicitur Salomonis, qui utique liber non ab omnibus in auctoritate habetur. Ibi tamen invenimus scriptum hoc modo: «Non enim», inquit, «deerat omnipotenti manui tuæ, quæ creaverat mundum ex informi materia, inmittere eis multitudinem ursorum, vel feroces leones» (Sap. XI, 18). Quamplurimi sane putant ipsam rerum materiam significari in eo quod in principio Genesis scriptum est a Moyse: «In principio fecit Deus cœlum et terram, terra autem erat invisibilis et incomposita» (Gen. I, 1, 2). Invisibilem namque et incompositam terram non aliud eis Moyses quam informem materiam visus est indicare.
De Oratione
1. Τὰ διὰ τὸ εἶναι μέγιστα καὶ ὑπὲρ ἄνθρωπον τυγχάνειν εἰς ὑπερβολήν τε ὑπεράνω τῆς ἐπικήρου φύσεως ἡμῶν ἀδύνατα τῷ λογικῷ καὶ θνητῷ γένει καταλαβεῖν ἐν πολλῇ δὲ καὶ ἀμετρήτῳ ἐκχεομένῃ ἀπὸ θεοῦ εἰς ἀνθρώπους χάριτι θεοῦ διὰ τοῦ τῆς ἀνυπερβλήτου εἰς ἡμᾶς χάριτος ὑπηρέτου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ συνεργοῦ πνεύματος βουλήσει θεοῦ δυνατὰ γίνεται. ἀδύνατον γοῦν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει ὑπάρχον σοφίας κτῆσις, ᾗ τὰ πάντα κατεσκεύασται («πάντα», γὰρ κατὰ τὸν Δαυῒδ ὁ θεὸς «ἐν σοφίᾳ» (Ps. CIV, 24) ἐποίησε), δυνατὸν ἐξ ἀδυνάτου γίνεται διὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, «ὃς ἐγενήθη σοφία ἡμῖν ἀπὸ θεοῦ δικαιοσύνη τε καὶ ἁγιασμὸς καὶ ἀπολύτρωσις» (I Cor. I, 30). «τίς γὰρ ἄνθρωπος γνώσεται βουλὴν θεοῦ; ἢ τίς ἐνθυμηθήσεται τί θέλει ὁ κύριος; ἐπεὶ λογισμοὶ θνητῶν δειλοὶ, καὶ ἐπισφαλεῖς αἱ ἐπίνοιαι ἡμῶν: φθαρτὸν γὰρ σῶμα βαρύνει ψυχὴν, καὶ βρίθει τὸ γεῶδες σκῆνος νοῦν πολυφροντίδα. καὶ μόγις εἰκάζομεν τὰ ἐπὶ γῆς, τὰ δὲ ἐν οὐρανοῖς τίς ἐξιχνίασε;» (Sap. IX, 13-16)
5. [...] τίς οὖν χρεία ἀναπέμπεσθαι εὐχὴν τῷ καὶ πρὶν εὔξασθαι ἐπισταμένῳ ὧν χρῄζομεν; «οἶδε γὰρ ὁ πατὴρ ὁ οὐράνιος ὧν χρείαν» ἔχομεν «πρὸ τοῦ» ἡμᾶς «αἰτῆσαι αὐτόν» (Matth. VI, 8). εὔλογον δὲ πατέρα καὶ δημιουργὸν αὐτὸν ὄντα τοῦ παντὸς, ἀγαπῶντα «τὰ ὄντα πάντα καὶ μηδὲν βδελυσσόμενον ὧν πεποίηκε» (Sap. XI, 25), σωτηρίως τὰ περὶ ἕκαστον καὶ χωρὶς τοῦ εὔξασθαι οἰκονομεῖν δίκην πατέρος, νηπίων προϊσταμένου καὶ μὴ περιμένοντος ἐκείνων τὴν ἀξίωσιν, ἤτοι μηδ' ὅλως δυναμένων αἰτεῖν ἢ διὰ ἄγνοιαν πολλάκις τὰ ἐναντία τοῖς συμφέρουσι καὶ λυσιτελοῦσι θελόντων λαβεῖν.
10. [...] καὶ οἶμαι τοῦτ' εἶναι καὶ τὸ ἐν τῷ Ἰώβ: «ἐν τούτοις πᾶσι τοῖς συμβεβηκόσιν οὐδὲν ἥμαρτεν Ἰὼβ τοῖς χείλεσιν ἐναντίον τοῦ θεοῦ» (Job I, 22), ἐπὶ τοῦ πρὸ αὐτοῦ πειρασμοῦ ἀναγεγραμμένου: «ἐν τούτοις πᾶσι τοῖς συμβεβηκόσιν οὐδὲν ἥμαρτεν Ἰὼβ ἐνώπιον τοῦ θεοῦ» (Job II, 10): ὃ δὴ προστάσσων μὴ δεῖν γίνεσθαι ἐν τῷ Δευτερονομίῳ ὁ λόγος φησί: «πρόσεχε μή ποτε γένηται ῥῆμα κρυπτὸν ἐν τῇ καρδίᾳ σου, ἀνόμημα, λέγων: ἐγγίζει τὸ ἔτος τὸ ἕβδομον» (Deut. XV, 9) καὶ τὰ ἑξῆς. ὁ τοίνυν οὕτως εὐχόμενος τοσαῦτα προωφεληθεὶς ἐπιτηδειότερος γίνεται ἀνακραθῆναι «τῷ πεπληρωκότι τὴν πᾶσαν οἰκουμένην τοῦ κυρίου πνεύματι» (Sap. I, 7) καὶ τῷ πᾶσαν τὴν γῆν καὶ τὸν οὐρανὸν πεπληρωκότι, διὰ τοῦ προφήτου λέγοντι οὕτως: «οὐχὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν ἐγὼ πληρῶ; λέγει κύριος» (Jerem. XXIII, 24).
11. ἅτινα δηλοῦται, Ῥαφαὴλ μὲν προσφέροντος περὶ Τωβὴτ καὶ Σάῤῥας λογικὴν ἱερουργίαν τῷ θεῷ (μετὰ γὰρ τὴν εὐχὴν ἀμφοτέρων „εἰσηκούσθη,„ φησὶν ἡ γραφὴ, ”προσευχὴ ἀμφοτέρων ἐνώπιον τῆς δόξης τοῦ μεγάλου Ῥαφαὴλ, καὶ ἀπεστάλη ἰάσασθαι τοὺς δύο” (Tob. III, 24): καὶ αὐτὸς δὲ ὁ Ῥαφαὴλ, φανερῶν ἑαυτοῦ ὡς ἀγγέλου τὴν κατὰ πρόσταγμα τοῦ θεοῦ πρὸς ἀμφοτέρους οἰκονομίαν, φησί: „καὶ νῦν ὅτε προσηύξω σὺ καὶ ἡ νύμφη σου Σάῤῥα, ἐγὼ προσήγαγον τὸ μνημόσυνον τῆς προσευχῆς ὑμῶν ἐνώπιον τοῦ ἁγίου,„ καὶ μετ' ὀλίγα: ”ἐγώ εἰμι Ῥαφαὴλ, εἷς τῶν ἑπτὰ ἀγγέλων, οἳ προσαναφέρουσι –τὰς προσευχὰς τῶν ἁγίων– καὶ εἰσπορεύονται ἐνώπιον τῆς δόξης τοῦ Ἁγίου” (Tob. XII, 12,15): κατὰ τὸν λόγον γοῦν τοῦ Ῥαφαὴλ „ἀγαθὸν προσευχὴ μετὰ νηστείας καὶ ἐλεημοσύνης καὶ δικαιοσύνης„ (Tob. XII, 8) – Ἱερεμίου δὲ, ὡς ἐν τοῖς Μακκαβαϊκοῖς ἐπιφαινομένου, ”πολιᾷ καὶ δόξῃ” διαφέροντος, ὡς „θαυμαστήν τινα καὶ μεγαλοπρεπεστάτην εἶναι τὴν περὶ αὐτὸν ὑπεροχὴν, καὶ προτείνοντος ”τὴν δεξιὰν„ παραδιδόντος τε „τῷ Ἰούδᾳ ῥομφαίαν χρυσῆν,” (II Mac. XV, 13) ᾧ ἐμαρτύρει ἄλλος ἅγιος προκεκοιμημένος λέγων: ”οὗτός ἐστιν ὁ προσευχόμενος πολλὰ περὶ τοῦ λαοῦ καὶ τῆς ἁγίας πόλεως, Ἱερεμίας ὁ τοῦ θεοῦ προφήτης.” (II Mac. XV, 14)
13. [..] ἀλλὰ καὶ Ἰουδὴθ ἁγίαν ἀνενεγκοῦσα προσευχὴν τοῦ Ὀλοφέρνου μετὰ θεοῦ περιγίνεται καὶ μία γυνὴ τῶν Ἑβραίων αἰσχύνην ἐποίησε τῷ οἴκῳ τοῦ Ναβουχοδονόσορ (Judith XIII, 9). «Ἀνανίας» δὲ «καὶ Ἀζαρίας καὶ Μισαὴλ» «πνεῦμα δρόσου διασυρίζον», οὐκ ἐῶν ἐνεργεῖν τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς, ἄξιοι γεγόνασιν ἐπακουσθέντες λαβεῖν (Dan III, 50).
29. [..] «μνήσθητε» γὰρ, φησὶν ἡ Ἰουδαία [εἰ] οὐ πρὸς τοὺς τότε πρεσβυτέρους μόνον, ἀλλὰ καὶ πρὸς πάντας τοὺς ἐντυγχάνοντας αὐτῆς τῇ γραφῇ, «ὅσα ἐποίησε μετὰ Ἀβραὰμ, καὶ ὅσα ἐπείρασε τὸν Ἰσαὰκ, καὶ ὅσα ἐγένετο τῷ Ἰακὼβ ἐν Μεσοποταμίᾳ τῆς Συρίας, ποιμαίνοντι Λάβαν τὰ πρόβατα τοῦ ἀδελφοῦ τῆς μητρὸς αὐτοῦ: οὐ γὰρ καθὼς ἐκείνους ἐπύρωσεν εἰς ἐτασμὸν καρδίας αὐτῶν, καὶ ἡμᾶς ἐκδικεῖ ὁ εἰς νουθέτησιν μαστιγῶν κύριος τοὺς ἐγγίζοντας αὐτῷ» (Judith VIII, 22). καὶ ὡς καθολικὸν δὲ ἀποφαίνεται περὶ πάντων δικαίων ὁ μὲν Δαυῒδ λέγων: «πολλαὶ αἱ θλίψεις τῶν δικαίων» (Psal. XXXIII, 20), ὁ δὲ ἀπόστολος ἐν ταῖς Πράξεσιν: «ὅτι διὰ πολλῶν θλίψεων δεῖ ἡμᾶς εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ» (Act. XIV, 21).
31. [..] καὶ τὸ μὲν τῆς καταστάσεως εἰς τὴν ψυχὴν ἐγκαταθετέον, τὸ δὲ τοῦ σχήματος εἰς τὸ σῶμα. φησὶ τοίνυν ὁ Παῦλος, ὡς ἐν τοῖς ἀνωτέρω ἐλέγομεν, τὴν κατάστασιν ὑπογράφων ἐν τῷ δεῖν «προσεύχεσθαι» «χωρὶς ὀργῆς καὶ διαλογισμοῦ,» τὸ δὲ σχῆμα ἐν τῷ «ἐπαίροντας ὁσίους χεῖρας» (I Tim. II, 8): ὅπερ εἰληφέναι μοι δοκεῖ ἀπὸ τῶν ψαλμῶν, οὕτως ἔχον: «ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου θυσία ἑσπερινή» (Psal. CXL, 2): περὶ δὲ τόπου: «βούλομαι οὖν προσεύχεσθαι τοὺς ἄνδρας ἐν παντὶ τόπῳ» (I Tim. II, 8): περὶ δὲ κλίματος ἐν τῇ Σοφίᾳ Σολομῶντος: «ὅπως γνωστὸν ᾖ ὅτι δεῖ φθάνειν τὸν ἥλιον ἐπ' εὐχαριστίαν σου καὶ πρὸ ἀνατολῆς φωτὸς ἐντυγχάνειν σοι» (Sap. XVI, 28). [...] καὶ εἰ μόνου τοῦ Τωβὴτ ὁ Ῥαφαήλ φησιν εἰς «μνημόσυνον» (Tob. XII, 12) ἀνενηνοχέναι τὴν προσευχὴν καὶ μετ' αὐτὸν Σάῤῥας, τῆς ὑστέρως νύμφης γενομένης αὐτοῦ διὰ τὸ γεγαμῆσθαι αὐτὴν τῷ Τοβίᾳ, τί λεκτέον, πλειόνων ἐν τῷ αὐτῷ νοῒ καὶ τῇ αὐτῇ γνώμῃ συνοδευόντων καὶ σωματοποιουμένων ἐν Χριστῷ; περὶ δὲ τῆς δυνάμεως τοῦ κυρίου συμπαρούσης τῇ ἐκκλησίᾳ ὁ Παῦλός φησι: «συναχθέντων ὑμῶν καὶ τοῦ ἐμοῦ πνεύματος σὺν τῇ δυνάμει τοῦ κυρίου Ἰησοῦ», ὡς δυνάμεως «τοῦ κυρίου Ἰησοῦ» (I Cor. V, 4) συναπτομένης οὐ μόνον μετὰ Ἐφεσίων ἀλλὰ καὶ Κορινθίων.
Exhortatio ad Martyrium
22. Καὶ τοῦτο δὲ πρὸς τὰ προκείμενά ἐστι χρήσιμον. φησὶν ἐν τῷ Ἐκκλησιαστῇ ὁ Σολομῶν· «ἐπῄνεσα ἐγὼ πάντας τοὺς τεθνηκό τας ὑπὲρ τοὺς ζῶντας, ὅσοι αὐτοὶ ζῶσιν ἕως τοῦ νῦν» (Eccle. IV, 2). τίς δ' ἂν οὕτως εὐλόγως ἐπαινοῖτο τεθνηκὼς ὡς ὁ αὐτοπροαιρέτως τὸν θάνατον ὑπὲρ εὐσεβείας ἀναδεξάμενος; ὁποῖος ἦν ὁ Ἐλεάζαρος «τὸν μετ' εὐ κλείας θάνατον μᾶλλον ἢ τὸν μετὰ μύσους βίον ἀναδεξάμενος καὶ αὐτο προαιρέτως ἐπὶ τὸ τύμπανον προάγων», ὅστις «λογισμὸν ἀστεῖον ἀνα λαβὼν ἄξιον τῆς ἐνενηκονταετοῦς αὐτοῦ ἡλικίας καὶ τῆς τοῦ γήρως ὑπεροχῆς καὶ τῆς ἐπικτήτου καὶ ἐπιφανοῦς πολιᾶς καὶ τῆς ἐκ παιδὸς καλλίστης ἀνατροφῆς μᾶλλον δὲ τῆς ἁγίας καὶ θεοκτίστου νομοθεσίας» εἶπεν· ὅτι «οὐκ ἔστι τῆς ἡμετέρας ἡλικίας ἄξιον ὑποκριθῆναι, ἵνα πολλοὶ τῶν νέων ὑπολαβόντες Ἐλεάζαρον τὸν ἐνενηκονταετῆ μετα βεβληκέναι εἰς ἀλλοφυλισμὸν, καὶ αὐτοὶ διὰ τὴν ἐμὴν ὑπόκρισιν καὶ διὰ τὸ μικρὸν καὶ ἀκαριαῖον ζῆν πλανηθῶσι δι' ἐμὲ, καὶ μύσος καὶ κηλῖδα τοῦ γήρως κατακτήσομαι. εἰ γὰρ καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐξε λοῦμαι τὴν ἐξ ἀνθρώπων τιμωρίαν, ἀλλὰ τὰς τοῦ παντοκράτορος χεῖρας οὔτε ζῶν οὔτε θανὼν ἐκφεύξομαι. διόπερ ἀνδρείως νῦν με ταλλάξας τὸν βίον τοῦ μὲν γήρως ἄξιος φανήσομαι, τοῖς δὲ νέοις ὑπόδειγμα γενναῖον καταλελοιπὼς εἰς τὸ προθύμως καὶ γενναίως ὑπὲρ τῶν σεμνῶν καὶ ἁγίων νόμων εὐθανατίζειν» (II Mach. VI, 19-23). εὔχομαι δὲ ὑμᾶς παρὰ ταῖς θύραις τοῦ θανάτου μᾶλλον δὲ τῆς ἐλευθερίας γενομένους, μάλιστα εἰ πόνοι προσάγοιντο (οὐδὲν γάρ ἐστιν ἀπελπίσαι ἀπὸ τῆς βουλῆς τῶν ἀντικειμένων ἐνεργειῶν παθεῖν ὑμᾶς), τοιαῦτα εἰπεῖν· «τῷ κυρίῳ τῷ τὴν ἁγίαν γνῶσιν ἔχοντι φανερόν ἐστιν ὅτι δυνάμενος ἀπολυθῆναι τοῦ θανάτου σκληρὰς ὑποφέρω κατὰ σῶμα ἀλγηδόνας μαστιγούμενος, κατὰ ψυχὴν δὲ ἡδέως διὰ τὸν αὐτοῦ φόβον ταῦτα πάσχω». τοιοῦτος δὴ ὁ θάνατος Ἐλεαζάρου ἦν, ὡς ἐπειρῆσθαι αὐτῷ· «οὐ μόνον τοῖς νέοις ἀλλὰ καὶ τοῖς πλείστοις τοῦ ἔθνους τὸν ἑαυτοῦ θάνατον γενναιότητος ὑπόδειγμα καὶ μνημόσυνον ἀρετῆς καταλέλοιπε» (Ibid. 30, 31).
23. Καὶ οἱ ἑπτὰ δὲ ἐν τοῖς Μακκαβαϊκοῖς ἀναγραφέντες ἀδελφοὶ (II Mach. VII, 1, seq.), οὓς «μάστιξι καὶ νευραῖς» ᾐκίσατο Ἀντίοχος ἐμμένοντας τῇ θεοσε βείᾳ, δυνήσονται παράδειγμα κάλλιστον εἶναι ῥωμαλέου μαρτυρίου παντὶ λογισαμένῳ ἂν, εἰ μέλλει παιδαρίων εἶναι ἐλάττων, οὐ καθ' ἕνα μόνον βασάνους ὑπομεινάντων ἀλλὰ καὶ τῷ τὴν αἰκίαν τῶν ἀδελφῶν τεθεωρηκέναι παράστημα εὔτονον εὐσεβείας ἐπιδειξαμένων. ἀφ' ὧν εἷς γενόμενος, ὡς ἡ γραφὴ ὠνόμασε, «προήγορος» εἶπε πρὸς τὸν τύ ραννον· «τί μέλλεις ἐρωτᾶν καὶ μανθάνειν; ἕτοιμοι γὰρ ἀποθνῄσκειν ἐσμὲν ἢ παραβαίνειν τοὺς πατρίους νόμους» (Ibid. 2). τί δὲ δεῖ λέγειν, ὁποῖα ὑπέμειναν τηγάνων καὶ λεβήτων ἐκπυρουμένων, ἵνα ἐν αὐτοῖς βασα νισθῶσι προπαθόντες ἕκαστος διάφορα; ὁ γὰρ ὀνομασθεὶς αὐτῶν «προήγορος» ἐγλωσσοτομήθη πρῶτον· εἶτα περιεσκυθίσθη τὴν κεφα λὴν, καὶ οὕτως ἤνεγκε τὸν περισκυθισμὸν ὡς ἄλλοι τὴν διὰ τὸν θεῖον νόμον περιτομὴν, νομίζων καὶ ἐν τούτῳ πληροῦν λόγον διαθήκης θεοῦ. καὶ οὐκ ἀρκεσθείς γε τούτοις ὁ Ἀντίοχος ἠκρωτηρίασεν αὐτὸν «τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν καὶ τῆς μητρὸς συνορώντων» τῇ θέᾳ κολάζων τοὺς ἀδελφοὺς καὶ τὴν μητέρα καὶ οἰόμενος τὴν πρόθεσιν αὐτῶν διὰ τῶν οὕτω νομιζομένων φοβερῶν κινήσειν. οὕτως δὴ ὁ Ἀντίοχος τού τοις μὴ ἀρκεσθεὶς «ἄχρηστον» ὡς πρὸς τὴν τοῦ σώματος κατασκευὴν «γενόμενον» δι' ὧν πρῶτον ἐκόλασεν «ἐκέλευσε τῇ» ἐν τοῖς τηγάνοις καὶ τοῖς λέβησι «πυρᾷ προσάγειν ἔμπνουν καὶ τηγανίζειν» αὐτόν. ὡς δὲ ἡ ἀτμὶς ἀνεδίδοτο ὑπὸ τῆς ὠμότητος τοῦ τυράννου ὀπτωμένων τῶν τοῦ γενναιοτάτου ἀθλητοῦ τῆς εὐσεβείας σαρκῶν, οἱ λοιποὶ «παρε κάλουν ἀλλήλους σὺν τῇ μητρὶ γενναίως τελευτᾶν» (Ibid. 6). παραμυθούμενοι ἑαυτοὺς τῷ λογισμῷ τοῦ ἐφορᾶν ταῦτα τὸν θεόν· ἤρκει γὰρ αὐτοῖς εἰς ὑπομονὴν ἡ πειθὼ τοῦ παρεῖναι τοῖς ὑπομένουσι τὸν τοῦ θεοῦ ὀφθαλμόν· καὶ παρεκάλει αὐτοὺς ὁ ἀγωνοθέτης τῶν τῆς εὐσεβείας ἀθλητῶν, παρακαλούμενος καὶ, ἵν' οὕτως ὀνομάσω, εὐφραινόμενος ἐπὶ τοῖς κατεξανισταμένοις τῶν τηλικούτων πόνων. εὔκαιρον δ' ἂν εἴη καὶ ἡμᾶς ἐν τοιούτοις γενομένους εἰπεῖν τοὺς ἐκείνων λόγους πρὸς ἑαυτοὺς τοῦτον ἔχοντας τὸν τρόπον οὕτως· «κύριος ὁ θεὸς ἐφορᾷ καὶ ταῖς ἀληθείαις ἐφ' ἡμῖν παρακαλεῖται» (II Mach. VII, 6).
24. Τοῦ πρώτου τοῦτον τὸν τρόπον δοκιμασθέντος, ὡς δο κιμάζεται χρυσὸς ἐν χωνευτηρίῳ, ὁ δεύτερος «ἐπὶ τὸν ἐμπαιγμὸν» ἤγετο· οὗ τὸ «δέρμα σὺν ταῖς θριξὶ περισύραντες» οἱ διάκονοι τῆς τυραννικῆς ὠμότητος ἐπὶ μετάνοιαν ἐκάλουν τὸν πεπονθότα ἐπερω τῶντες, εἰ φάγεται τῶν εἰδωλοθύτων «πρὶν τιμωρηθῆναι τὸ σῶμα κατὰ μέλος» (Ibid. 7) αὐτῷ. Ὡς δ' ἠρνήσατο τὴν μετάνοιαν, ἐπὶ «τὴν ἑξῆς» ἤχθη «βάσανον» τηρῶν τὴν ἔνστασιν μέχρι τῆς ἐσχάτης ἀναπνοῆς. μηδαμῶς γὰρ θραυσθεὶς μηδὲ ἐνδοὺς πρὸς τοὺς πόνους ταῦτα εἶπε πρὸς τὸν ἀσεβῆ· «σὺ μᾶλλον, ἀλάστορ, ἐκ τοῦ παρόντος ἡμᾶς ζῆν ἀπολύεις, ὁ δὲ τοῦ κόσμου βασιλεὺς ἀποθανόντας ἡμᾶς ὑπὲρ τῶν αὐτοῦ νόμων εἰς αἰώνιον ἀναβίωσιν ζωῆς ἀναστήσει» (Ibid. 9).
25. Καὶ ὁ τρίτος δὲ ἐν οὐδενὶ τὰς ἀλγηδόνας τιθέμενος καὶ διὰ τὴν πρὸς τὸν θεὸν ἀγάπην καταπατῶν αὐτὰς «τὴν γλῶσσαν αἰτηθεὶς ταχέως προέβαλε καὶ τὰς χεῖρας εὐθαρσῶς προέτεινεν» (Ibid. 10) εἶπε τε· διὰ τοὺς τοῦ θεοῦ νόμους ταῦτα καταλιπὼν ἐλπίζω αὐτὰ ἀπὸ θεοῦ κομίσασθαι τοιαῦτα, οἷα ἂν ἀποδῴη θεὸς τοῖς τῆς εἰς αὐτὸν εὐσεβείας ἀθληταῖς. ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ τέταρτος ἐβασανίζετο τὰς αἰκίας φέρων καὶ λέγων ὅτι· «αἱρετὸν μεταλλάσσοντας ἀπ' ἀνθρώπων τὰς ἀπὸ τοῦ θεοῦ προσδοκᾶν ἐλπίδας καὶ ὑπ' αὐτοῦ ἀναστήσεσθαι» (Ibid. 14) ἀνάστασιν, ἣν οὐκ ἀναστήσεται ὁ τύραννος· οὐ γὰρ «εἰς ζωὴν», ἀλλὰ εἰς ὀνειδισμὸν καὶ εἰς αἰσχύνην αἰώνιον ἀναστήσεται. ἑξῆς «τὸν πέμπτον ᾐκίσατο» (Ibid. 15), ὃς ἐνιδὼν τῷ Ἀντιόχῳ ὠνείδισεν αὐτῷ τὸ φθαρτὸν μὴ κολούων αὐτοῦ τὴν ὑπερηφανίαν, νομίζοντος μεγάλην εἶναι ἐξουσίαν τὴν ἐν ὀλίγαις ἡμέραις τυραννίδα. ἔφασκε δὲ καὶ ἐν τούτοις ὢν τὸ ἔθνος μὴ «καταλελεῖφθαι» (Ibid. 16) ὑπὸ θεοῦ τοῦ ὅσον οὐδέπω τὸν Ἀντίοχον «καὶ τὸ σπέρμα» αὐτοῦ βασανίσοντος. μετὰ τοῦτον ὁ ἕκτος πρὸς τῷ ἀποθνῄσκειν γενόμενος «μὴ πλανῶ», εἶπεν· ἡμεῖς ὑπὲρ ἡμετέρων ἁμαρτημάτων δίκας τίνοντες, ἵν' ἐν τοῖς πόνοις καθαρισθῶμεν, ἑκουσίως «ταῦτα πάσχομεν» (Ibid. 18). ἔλεγέ τε αὐτῷ, ὡς ἄρα οὐ χρὴ νομίζειν αὐτὸν ἀθῷον ἔσεσθαι «θεομαχεῖν» (Ibid. 19) ἐπι χειροῦντα· θεομάχος γὰρ ὁ τοῖς ἀπὸ τοῦ λόγου θεοποιηθεῖσι μα χόμενος.
26. Τελευταῖον δὲ τὸν νεώτερον ὁ Ἀντίοχος εἰς χεῖρας λαβὼν καὶ πεισθεὶς καὶ τοῦτον εἶναι ἀδελφὸν τῶν ἐν οὐδενὶ τὰς τηλικαύτας ἀλγηδόνας θεμένων καὶ τὴν αὐτὴν ἔχειν ἐκείνοις προαίρεσιν ἄλλαις ἐφόδοις ἐχρῆτο, νομίζων αὐτὸν παρακλήσεσι πεισθήσεσθαι καὶ ταῖς δι' ὅρκων πιστώσεσι περὶ τοῦ πλούσιον αὐτὸν ποιήσειν καὶ «μακαριστὸν» «μεταθέμενόν τε ἀπὸ τῶν πατρίων» <καὶ> εἰς φίλους ἐγκατα ταχθέντα καὶ «χρείας» (Ibid. 24) βασιλικὰς ἐμπιστευθέντα. ὡς δ' οὐδὲν ἤνυε τὴν ἀρχὴν μηδὲ προσέχοντος τοῦ νεανίου ὡς ἀλλοτρίοις τῆς ἑαυτοῦ προαι ρέσεως τοῖς λεγομένοις, «προσκαλεσάμενος τὴν μητέρα παρῄνει γί νεσθαι τοῦ μειρακίου σύμβουλον ἐπὶ σωτηρίᾳ» (Ibid. 25). Ἡ δὲ ἐπιδειξαμένη πείσειν περὶ ὧν ἤθελε τὸν υἱὸν καὶ «χλευάσασα τὸν τύραννον» (Ibid. 27), πολλοὺς τῷ υἱῷ ἐκίνει λόγους περὶ ὑπομονῆς, ὡς τὸν νεανίαν μὴ περιμείναντα τὴν ἐπιφερομένην κόλασιν προλαβόντα προκαλέσασθαι τοὺς δημίους λέγοντα· τί μέλλετε καὶ βραδύνετε; ἀκούομεν γὰρ νόμου τοῦ δοθέν τος ἀπὸ θεοῦ· οὐ προσιέναι δεῖ πρόσταγμα ἐναντιούμενον θείοις λό γοις. ἀλλὰ καὶ ὡσπερεὶ βασιλεὺς ἀποφαινόμενος κατὰ τῶν ὑπ' αὐτῷ δικαζομένων ἀπεφήνατο κρίσιν τὴν κατὰ τοῦ τυράννου, δικάζων μᾶλλον αὐτὸν ἤπερ δικαζόμενος· καὶ ἔφασκεν, ὡς ἄρα ἐπὶ τοὺς οὐρα νίους παῖδας ἀράμενος χεῖρας, οὐκ ἐκφεύξεται «τὴν τοῦ παντοκράτο ρος ἐπόπτου θεοῦ κρίσιν» (Ibid. 35).
27. Ἦν δὲ τότε τὴν μητέρα τῶν τοσούτων ἰδεῖν «εὐψύχως» φέρουσαν «διὰ τὰς ἐπὶ τὸν θεὸν ἐλπίδας» (Ibid. 20) τοὺς πόνους καὶ τοὺς θανά τους τῶν υἱῶν· δρόσοι γὰρ εὐσεβείας καὶ πνεῦμα ὁσιότητος οὐκ εἴων ἀνάπτεσθαι ἐν τοῖς σπλάγχνοις αὐτῆς τὸ μητρικὸν καὶ ἐν πολλαῖς ἀναφλεγόμενον ὡς ἐπὶ βαρυτάτοις κακοῖς πῦρ. νομίζω δὲ καὶ ταῦτα χρησιμώτατα πρὸς τὸ προκείμενον ἐπιτεμόμενος ἀπὸ τῆς Γραφῆς παρατεθεῖσθαι· ἵν' ἴδωμεν, ὅσον δύναται κατὰ τῶν τραχυτάτων πό νων καὶ τῶν βαρυτάτων βασάνων εὐσέβεια καὶ τὸ πρὸς θεὸν φίλτρον παντὸς φίλτρου καθ' ὑπερβολὴν πλεῖον δυνάμενον. τούτῳ δὲ τῷ πρὸς θεὸν φίλτρῳ ἀνθρωπίνη ἀσθένεια οὐ συμπολιτεύεται ὑπερόριος ἀφ' ὅλης τῆς ψυχῆς ἐλαυνομένη καὶ οὐδὲ κατὰ ποσὸν ἐνεργεῖν δυναμένη, ὅπου ἐστὶν ὁ οἷός τε εἰπεῖν· «ἰσχύς μου καὶ ὕμνησίς μου ὁ κύριος» (Psal. CXVII, 14) καὶ «πάντα ἰσχύω ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντί με Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν» (Phil. IV, 13).
32. Καὶ τοῦτο δὲ γινώσκομεν, ὅτι πεισθέντας ἡμᾶς ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ καταλιπεῖν τὰ εἴδωλα καὶ τὴν πολύθεον ἀθεότητα πεῖσαι μὲν ὁ ἐχθρὸς οὐ δύναται πρὸς τὸ εἰδωλολατρεῖν βιάσασθαι δὲ βούλεται· καὶ διὰ τοῦτο καθ' ὧν λαμβάνει ἐξουσίαν ἐνεργεῖ τοιαῦτα καὶ ἤτοι μάρτυρας ἢ εἰδωλολάτρας ποιήσει τοὺς πειραζομένους. πολλάκις δὲ καὶ νῦν λέγει· «ταῦτά σοι πάντα δώσω, ἐὰν πεσὼν προσκυνήσῃς μοι» (Matth. IV, 9). Προσέχωμεν οὖν, μή ποτε εἰδωλολατρήσωμεν καὶ τοῖς δαιμονίοις ἑαυ τοὺς ὑποτάξωμεν· τὰ γὰρ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν δαιμόνια. οἷον δέ ἐστι τὸ καταλιπόντα τὸν χρηστὸν Χριστοῦ ζυγὸν καὶ τὸ «ἐλαφρὸν» αὐτοῦ «φορτίον» πάλιν ἑαυτὸν ὑποβαλεῖν ζυγῷ δαιμόνων καὶ φορτίον βαστά ξαι βαρυτάτης ἁμαρτίας μετὰ τὸ ἐγνωκέναι ἡμᾶς ὅτι «σποδὸς ἡ καρ δία» τῶν εἰδώλοις λατρευόντων καὶ «πηλοῦ ἀτιμότερος ὁ βίος» (Sap. XV, 10) αὐτῶν καὶ μετὰ τὸ εἰρηκέναι ἡμᾶς· «ὡς ψευδῆ ἐκτήσαντο οἱ πατέρες ἡμῶν εἴδωλα, καὶ οὐκ ἔστιν ἐν αὐτοῖς ὑετίζων» (Jerem. XIV, 22).
35. Τίς δ' ἂν λογισάμενος τὰ τοιαῦτα οὐκ ἐπιφθέγξεται τὸ ἀποστολικὸν ἐκεῖνο· «ὅτι οὐκ ἄξια τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρὸς τὴν μέλλουσαν δόξαν ἀποκαλυφθῆναι εἰς ἡμᾶς» (Rom. VIII, 18). Πῶς γὰρ οὐ πολλῷ μείζων ὁμολογίας τῆς ἔμπροσθεν ἀνθρώπων ἡ ἔμπροσθεν τοῦ πατρὸς ὁμολογία; πῶς δ' οὐ καθ' ὑπερβολὴν ὑπερέχουσα τῆς ἐπὶ γῆς ὁμολο γίας, ἣν οἱ μάρτυρες ὁμολογοῦσι τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ, ἡ ἐν οὐρανοῖς τοῦ ὁμολογηθέντος ὁμολογία; λογισάμενος δέ τις ἀρνήσασθαι «ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων» (Matth. V, 46) ὑπομιμνησκέσθω τοῦ ἀψευδῶς εἰπόντος· «ἀπαρνήσομαι κἀγὼ αὐτὸν ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς» (Matth. X, 33). ἐπεὶ δὲ ὁ μὲν Ματθαῖος ἀνέγραψεν· «ὁμολογήσω κἀγὼ ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς» (Matth. X, 32), ὁ δὲ Λουκᾶς· «καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁμολογήσει ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τῶν ἀγγέλων τοῦ θεοῦ» (Luc. XII, 8), ἐφίστημι, μή ποτε ὁ μὲν «πάσης κτίσεως» «πρωτότοκος», ἡ «εἰκὼν τοῦ ἀοράτου θεοῦ» (Col. I, 15), ὁμολογήσῃ τὸν ὁμολογήσαντα ἔμπροσθεν τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς πατρὸς, ὁ δὲ γενόμενος «ἐκ σπέρματος ∆αυὶδ κατὰ σάρκα» καὶ διὰ τοῦτο «υἱὸς ἀνθρώπου» τυγχάνων καὶ γενόμενος ἐκ γυναικὸς καὶ αὐτῆς οὔσης ἀνθρώπου καὶ διὰ τοῦτο χρηματίζων «υἱὸς ἀνθρώπου», ὅσπερ νοεῖται ὁ κατὰ τὸν Ἰησοῦν ἄνθρωπος, ὁμολο γήσῃ τοὺς ὁμολογήσαντας «ἔμπροσθεν τῶν ἀγγέλων τοῦ θεοῦ.» τὸ δ' ἀνάλογον καὶ περὶ τῶν ἀρνησαμένων ἀποδοτέον. ἔτι δὲ καὶ τοῦτο θεωρητέον, ὅτι ὁ μὲν ὁμολογῶν ἐν τῷ υἱῷ «ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων» τὸ ὅσον ἐφ' ἑαυτῷ συνίστησι χριστιανισ μὸν καὶ τὸν πατέρα τοῦ χριστιανισμοῦ τούτου ἐφ' ὧν ὁμολογεῖ· ὁ δὲ ὁμολογούμενος ὑπὸ τοῦ πάσης κτίσεως πρωτοτόκου καὶ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου συνίσταται διὰ τῆς τοῦ υἱοῦ τοῦ θεοῦ καὶ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ὁμολογίας τῷ ἐν τοῖς οὐρανοῖς πατρὶ καὶ τοῖς ἀγγέ λοις τοῦ θεοῦ. εἴπερ δὲ «οὐχ ὁ αὑτὸν συνιστάνων, ἐκεῖνός ἐστι δόκι μος, ἀλλὰ ὃν ὁ κύριος συνίστησι» (II Cor. X, 18), πῶς οὐ χρὴ νομίζειν εἶναι δόκιμον τὸν ἄξιον κριθέντα τῆς πρὸς τὸν ἐν οὐρανοῖς πατέρα καὶ τῆς πρὸς τοὺς ἀγγέλους τοῦ θεοῦ συστάσεως; εἰ δὲ δόκιμος οὗτος καὶ οἱ παραπλή σιοι αὐτῷ, οὓς «ὡς χρυσὸν ἐν χωνευτηρίῳ» ταῖς βασάνοις καὶ ταῖς ἐξετάσεσιν «ἐδοκίμασεν» ὁ κύριος «καὶ ὡς ὁλοκάρπωμα θυσίας προσεδέξατο» (Sap. III, 6), τί χρὴ λέγειν περὶ τῶν ἐλεγχθέντων ἐν τῇ καμίνῳ τοῦ πειρασμοῦ καὶ ἀρνησαμένων, οὓς ὡς ἀδοκίμους ἀρνεῖται ἔμπροσθεν τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς πατρὸς καὶ «ἐνώπιον τῶν ἀγγέλων τοῦ θεοῦ» ὁ τὸν ἄξιον ἀρνήσεως ἀρνούμενος;
Contra Celsum
LIBER III
60. Καὶ διδάσκοντες «ὅτι εἰς κακότεχνον ψυχὴν οὐκ εἰσελεύσεται σοφία οὐδὲ κατοικήσει ἐν σώματι κατάχρεῳ ἁμαρτίας» (Sap. I, 4) φαμέν· ὅστις χεῖρας καθαρὸς καὶ διὰ τοῦτ' ἐπαίρων «χεῖρας ὁσίους» τῷ θεῷ καὶ παρὰ τὸ διηρμένα καὶ οὐράνια ἐπιτελεῖν δύναται λέγειν· «Ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου θυσία ἑσπερινή» (Psal. CLX, 2), ἡκέτω πρὸς ἡμᾶς·
72. Φήσομεν οὖν καὶ πρὸς τοῦτο ὅτι, εἴπερ ἡ σοφία ἐπιστήμη "θείων" ἐστὶ "καὶ ἀνθρωπίνων" πραγμάτων καὶ τῶν τούτων αἰτίων ἤ, ὡς ὁ θεῖος λόγος ὁρίζεται, "Ἀτμὶς" "τῆς τοῦ θεοῦ δυνάμεως καὶ ἀπόρροια τῆς τοῦ παντοκράτορος δόξης εἰλικρινὴς" καὶ "ἀπαύγασμα" "φωτὸς ἀϊδίου καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ θεοῦ ἐνεργείας καὶ εἰκὼν τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ" (Sap. VII, 25-26)
LIBER IV
5. Μετὰ ταῦθ' ὁ γενναιότατος Κέλσος οὐκ οἶδ' ὁπόθεν λαβὼν ἐπαπορεῖ πρὸς ἡμᾶς ὡς λέγοντας ὅτι αὐτὸς κάτεισι πρὸς ἀνθρώπους ὁ θεός· καὶ οἴεται ἀκολουθεῖν τούτῳ τὸ τὴν ἑαυτοῦ ἕδραν αὐτὸν καταλιπεῖν. Οὐ γὰρ οἶδε δύναμιν θεοῦ καὶ «ὅτι πνεῦμα κυρίου πεπλήρωκε τὴν οἰκουμένην, καὶ τὸ συνέχον τὰ πάντα γνῶσιν ἔχει φωνῆς» (Sap. I, 7), οὐδὲ συνιέναι δύναται τὸ «Οὐχὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν ἐγὼ πληρῶ; λέγει κύριος» (Jerem. XXIII, 24).
28. Ἐπεὶ δὲ πεποίηκεν οὓς ἡγεῖται σκώληκας Χριστιανοὺς λέγοντας ὅτι τὴν οὐράνιον φορὰν ἀπολιπὼν ὁ θεὸς καὶ τὴν τοσαύτην γῆν παριδὼν ἡμῖν μόνοις πολιτεύεται καὶ πρὸς ἡμᾶς ἐπικηρυκεύεται καὶ πέμπων οὐ διαλείπει καὶ ζητῶν, ὅπως ἀεὶ συνῶμεν αὐτῷ, λεκτέον ὅτι τὰ μὴ λεγόμενα πρὸς ἡμῶν περιτίθησιν ἡμῖν, τοῖς καὶ ἀναγινώσκουσι καὶ γινώσ κουσιν ὅτι «Ἀγαπᾷ πάντα τὰ ὄντα ὁ θεὸς καὶ οὐδὲν βδελύσσεται ὧν ἐποίησεν· οὐδὲ γὰρ ἂν μισῶν τι κατεσκεύασεν» (Sap. XI, 24). Ἀνέγνωμεν δὲ καὶ τό· «Φείδῃ δὲ πάντων, ὅτι σά ἐστι πάντα, φιλόψυχε. Τὸ γὰρ ἄφθαρτόν [σου] πνεῦμά ἐστιν ἐν πᾶσι· διὸ καὶ τοὺς παραπίπτοντας κατ' ὀλίγον ἐλέγχεις, καὶ ἐν οἷς ἁμαρτάνουσιν ὑπομιμνήσκων νουθετεῖς» (Sap. XI, 26; XII, 1, 2). Πῶς δὲ δυνάμεθα λέγειν τὴν οὐράνιον φορὰν καὶ τὸν πάντα κόσμον ἀπολιπόντα τὸν θεὸν καὶ τὴν τοσαύτην γῆν παριδόντα ἡμῖν μόνοις ἐμπολιτεύεσθαι; Οἵτινες ἐν ταῖς εὐχαῖς εὕρομεν δεῖν τι λέγειν φρονοῦντας ὅτι «τοῦ ἐλέους κυρίου πλήρης ἡ γῆ» (Psal. XXXII, 5), καὶ «ἔλεος κυρίου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα» (Sir. XVIII, 12), καὶ ὅτι ἀγαθὸς ὢν ὁ θεὸς «ἀνατέλλει» «τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους» (Matth. V, 45), καὶ ἡμᾶς, ἵνα γενώμεθα αὐτοῦ υἱοί, ἐπὶ τὰ παραπλήσια προ τρέπων καὶ διδάσκων εἰς πάντας ἡμᾶς ἀνθρώπους κατὰ τὸ δυνατὸν ἐκτείνειν τὰς εὐποιΐας. Καὶ γὰρ αὐτὸς εἴρηται «σωτὴρ πάντων ἀνθρώπων, μάλιστα πιστῶν» (I Tim. IV, 10), καὶ ὁ Χριστὸς αὐτοῦ «ἱλασμὸς» εἶναι «περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ μόνων ἀλλὰ καὶ περὶ ὅλου τοῦ κόσμου» (I Joan. II, 2). Καὶ τάχα μὲν οὐ ταῦτα, ὅσα ἀνέγραψεν ὁ Κέλσος, ἄλλα δέ τινα ἰδιωτικὰ εἴποιεν ἂν Ἰουδαίων τινές, ἀλλ' οὔτι γε καὶ Χριστιανοί, οἱ διδαχθέντες ὅτι «Συνίστησι τὴν ἑαυτοῦ ἀγάπην εἰς ἡμᾶς ὁ θεός, ὅτι ἔτι ἁμαρτωλῶν ὄντων ἡμῶν Χριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν ἀπέθανε» (Rom. V, 8). Καίτοι γε «Μόγις τις ὑπὲρ τοῦ δικαίου ἀποθανεῖται· ὑπὲρ γὰρ τοῦ ἀγαθοῦ τάχα τις καὶ τολμᾷ ἀποθανεῖν» (Ibid. 7). Νυνὶ δὲ ὑπὲρ τῶν πανταχοῦ ἁμαρτωλῶν, ἵνα καταλίπωσι τὴν ἁμαρτίαν καὶ πιστεύσωσι τῷ θεῷ ἑαυτούς, ἐπιδεδημηκέναι κεκήρυκται ὁ Ἰησοῦς, πατρίῳ τινὶ τοῖς λόγοις τούτοις συνηθείᾳ καὶ Χριστὸς εἶναι λεγόμενος τοῦ θεοῦ.
37. [...] Τῆς γὰρ γραφῆς ἡμῶν λεγούσης ἐπὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου πλάσεως· «Καὶ ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν» (Psal. XVI, 8, etc), ὁ δὲ κακοήθως διασύρειν βουλόμενος τὸ «ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς» (Gen. II, 7), ὅπερ οὐδὲ νενόηκε τίνα τρόπον λέλεκται, ἀνέγραψεν ὅτι συνέθεσαν ἄνθρωπον ὑπὸ χειρῶν θεοῦ πλασσό μενον [καὶ ἐμφυσώμενον], ἵνα τὸ ἐμφυσώμενον παραπλησίως τις νομίσας λελέχθαι τοῖς ἐμφυσωμένοις ἀσκοῖς γελάσῃ τὸ «ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς» (Ibid.) τροπικῶς εἰρημένον καὶ δεόμενον διηγήσεως, παριστάσης μεταδεδω κέναι τὸν θεὸν τοῦ ἀφθάρτου πνεύματος τῷ ἀνθρώπῳ· καθὸ λέλεκται· «Τὸ δὲ ἄφθαρτόν σου πνεῦμά ἐστιν ἐν πᾶσιν» (Sap. XII, 1).
75. [...] Φησὶ δέ που τῶν καθ' ἡμᾶς τις σοφῶν· «Μὴ εἴπῃς· τί τοῦτο, εἰς τί τοῦτο; Πάντα γὰρ εἰς χρείαν αὐτῶν ἔκτισται» (Sir. XXXIX, 21) καὶ «Μὴ εἴπῃς· τί τοῦτο, εἰς τί τοῦτο; Πάντα γὰρ ἐν καιρῷ αὐτῶν ζητηθήσεται» (Ibid. 16).
LIBER V
19. [...] Καίτοι δὲ βουλόμενος κρύπτειν ὁ ἀπόστολος τὰ κατὰ τὸν τόπον ἀπόρρητα καὶ μὴ ἁρμόζοντα τοῖς ἁπλουσ τέροις καὶ τῇ πανδήμῳ ἀκοῇ τῶν διὰ τοῦ πιστεύειν ἀγομένων ἐπὶ τὸ βέλτιον, ὅμως ἠναγκάσθη ὕστερον ὑπὲρ τοῦ μὴ παρακοῦσαι ἡμᾶς τῶν λόγων αὐτοῦ εἰπεῖν μετὰ τὸ «φορέσωμεν τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου» (I Cor. XV, 49) τὸ «τοῦτο δέ φημι, ἀδελφοί, ὅτι σὰρξ καὶ αἷμα βασιλείαν θεοῦ κληρονομῆσαι οὐ δύναται, οὐδ' ἡ φθορὰ τὴν ἀφθαρσίαν κληρονομεῖ» (Ibid. 50). Εἶτ' ἐπιστάμενος ἀπόρρητόν τι καὶ μυστικὸν κατὰ τὸν τόπον, ὡς ἔπρεπε διὰ γραμμάτων καταλιπόντι τοῖς μετ' αὐτὸν τὰ νενοημένα εἰρημένα ἐπιφέρει καὶ λέγει· «Ἰδοὺ μυστήριον ὑμῖν λέγω» (Ibid. 51), ὅτι περ ἔθος ἐστὶν ἐπιφέρεσθαι τοῖς βαθυτέροις καὶ μυστικωτέροις καὶ καθηκόντως ἀπὸ τῶν πολλῶν κρυπ τομένοις· ὥσπερ καὶ ἐν τῷ Τωβὴτ γέγραπται· «Μυστήριον βασιλέως καλόν ἐστι κρύπτειν», πρὸς δὲ τὸ ἔνδοξον καὶ ἁρμόζον τοῖς πολλοῖς μετὰ τοῦ οἰκονομικῶς ἀληθοῦς «τὰ ἔργα τοῦ θεοῦ ἀνακαλύπτειν ἐνδόξως» «καλόν» (Tob. XII, 7). Οὐ σκωλήκων οὖν ἡ ἐλπὶς ἡμῶν οὐδὲ ποθεῖ ἡμῶν ἡ ψυχὴ τὸ σεσηπὸς σῶμα, ἀλλά, κἂν δέηται σώματος διὰ τὰς τοπικὰς μεταβάσεις, νοεῖ ἡ μεμελετηκυῖα τὴν «σοφίαν» κατὰ τὸ «στόμα δικαίου μελετήσει σοφίαν» (Psal. XXXVI, 30) διαφορὰν ἐπιγείου οἰκίας, ἐν ᾗ ἐστι τὸ σκῆνος, καταλυομένης καὶ σκήνους, ἐν ᾧ οἱ ὄντες δίκαιοι στενάζουσι «βαρούμενοι», μὴ θέλοντες τὸ σκῆνος ἀπεκδύσασθαι ἀλλὰ τῷ σκήνει «ἐπενδύσασθαι», ἵν' ἐκ τοῦ «ἐπενδύσασθαι» «καταποθῇ τὸ θνητὸν ὑπὸ τῆς ζωῆς» (II Cor. V, 4). «∆εῖ γὰρ» τῷ πᾶσαν φύσιν σώματος εἶναι φθαρτὴν «τὸ φθαρτὸν τοῦτο» σκῆνος «ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν», καὶ τὸ ἕτερον αὐτοῦ, τυγχάνον «θνητὸν» καὶ δεκτικὸν τοῦ ἐπακολουθοῦντος τῷ ἁμαρτάνειν θανάτου, «ἐνδύσασθαι ἀθανασίαν»· ἵν' ὅτε «τὸ φθαρτὸν» «ἐνδύσεται τὴν ἀφθαρσίαν καὶ τὸ θνητὸν τὴν ἀθανασίαν, τότε γενήσεται» (I Cor. XV, 53, 54) τὸ πάλαι ὑπὸ τῶν προφητῶν προειρημένον, ἀναίρεσις τῆς νίκης τοῦ θανάτου, καθὸ νικήσας ἡμᾶς ἑαυτῷ ὑπέταξε, καὶ τοῦ ἀπ' αὐτοῦ κέντρου, ᾧ κεντῶν τὴν οὐ πάντῃ πεφραγμένην ψυχὴν ἐμποιεῖ αὐτῇ τὰ ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας τραύματα.
29. Καὶ ἐν τῇ ἐπιγεγραμμένῃ δὲ Σολομῶντος Σοφίᾳ περὶ τῆς σοφίας καὶ τῶν κατὰ τὴν σύγχυσιν τῶν διαλέκτων, ἐν ᾗ γεγένηται ὁ μερισμὸς τῶν ἐπὶ τῆς γῆς, τοιαῦτα περὶ τῆς σοφίας εἴρηται· "Αὕτη καὶ ἐν ὁμονοίᾳ πονηρίας ἐθνῶν συγχυθέντων ἔγνω τὸν δίκαιον, καὶ ἐφύλαξεν αὐτὸν ἄμεμπτον τῷ θεῷ καὶ ἐπὶ τέκνου σπλάγχνοις ἰσχυρὸν ἐφύλαξε." (Sap. X, 5) Πολὺς δ' ὁ λόγος καὶ μυστικὸς ὁ περὶ τούτων, ᾧ ἁρμόζει τό· "Μυστήριον βασιλέως κρύπτειν καλόν"·(Tob. XII, 7) ἵνα μὴ εἰς τὰς τυχούσας ἀκοὰς ὁ περὶ ψυχῶν οὐκ ἐκ μετενσωματώσεως εἰς σῶμα ἐνδουμένων λόγος ῥιπτῆται, μηδὲ τὰ ἅγια διδῶται "τοῖς κυσί", μηδ' οἱ μαργαρῖται παραβάλλωνται χοίροις. Ἀσεβὲς γὰρ τὸ τοιοῦτο, προδοσίαν περιέχον τῶν ἀπορρήτων τῆς τοῦ θεοῦ σοφίας λογίων, περὶ ἧς καλῶς γέγραπται· "Εἰς κακότεχνον ψυχὴν οὐκ εἰσελεύσεται σοφία οὐδὲ κατοικήσει ἐν σώματι κατάχρεῳ ἁμαρτίας." (Sap. I, 4) Ἀρκεῖ δὲ τὰ κεκρυμμένως ὡς ἐν ἱστορίας τρόπῳ εἰρημένα κατὰ τὸν τῆς ἱστορίας παραστῆσαι τρόπον, ἵν' οἱ δυνάμενοι ἑαυτοῖς ἐπεξεργάσωνται τὰ κατὰ τὸν τόπον.
LIBER VII
12. Εἰδέναι δὲ χρὴ ὅτι καὶ οἱ βουλόμενοι κατὰ τὰς θείας ζῆν γραφὰς καὶ ἐπιστάμενοι ὅτι "Γνῶσις ἀσυνέτου ἀδιεξέταστοι λόγοι" (Sir. XXI, 18) καὶ ἀναγνόντες τὸ "Ἕτοιμοι ἀεὶ πρὸς ἀπολογίαν παντὶ τῷ αἰτοῦντι ἡμᾶς λόγον περὶ τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος" (1 Petr. III, 15) οὐκ ἐπὶ μόνον τὸ προειρῆσθαι τάδε τινὰ καταφεύγουσιν, ἀλλὰ γὰρ καὶ τὰς δοκούσας ἀπεμφάσεις λύειν πειρῶνται καὶ δεικνύναι οὐδὲν εἶναι πονηρὸν ἐν τοῖς λόγοις οὐδ' αἰσχρὸν οὐδ' ἀκάθαρτον οὐδὲ μιαρὸν ἀλλὰ τοιοῦτον γίνεσθαι τοῖς ὡς χρὴ ἐκδέχεσθαι μὴ συνιεῖσι τὴν θείαν γραφήν.
LIBER VI
7. [...] Ἐπεὶ δὲ καὶ ἄλλην λέξιν ἐκτίθεται Πλάτωνος δι' ὧν φησιν, «ἐρωτήσεσι καὶ ἀποκρίσεσι χρωμένων ἐλλάμπειν φρόνησιν τοῖς κατ' αὐτὸν φιλοσοφοῦσι», φέρε παραδείξωμεν ἀπὸ τῶν ἱερῶν γραμμάτων ὅτι προτρέπει καὶ ὁ θεῖος λόγος ἡμᾶς ἐπὶ διαλεκτικήν, ὅπου μὲν Σολομῶντος λέγοντος· «Παιδεία δὲ ἀνεξέλεγκτος πλανᾶται» (Prov. X, 17), ὅπου δὲ τοῦ τὸ σύγγραμμα τὴν Σοφίαν ἡμῖν καταλιπόντος Ἰησοῦ υἱοῦ Σιρὰχ φάσκον τος· «Γνῶσις ἀσυνέτου ἀδιεξέταστοι λόγοι» (Sir. XXI, 18). Εὐμενεῖς οὖν ἔλεγχοι παρ' ἡμῖν εἰσι μᾶλλον, τοῖς μαθοῦσιν ὅτι δεῖ τὸν προϊστάμενον τοῦ λόγου δυνατὸν εἶναι τοὺς ἀντιλέ γοντας ἐλέγχειν. Εἰ δὲ ῥᾳθυμοῦσί τινες, οὐκ ἀσκοῦντες προσέχειν ταῖς θείαις ἀναγνώσεσι καὶ ἐρευνᾶν τὰς Γραφὰς καὶ κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ Ἰησοῦ ζητεῖν τὴν διάνοιαν τῶν Γραφῶν καὶ αἰτεῖν περὶ αὐτῶν ἀπὸ τοῦ θεοῦ καὶ κρούειν αὐτῶν τὰ κεκλεισμένα, οὐ παρὰ τοῦτο ὁ λόγος κενός ἐστι σοφίας.
13. Οὐκοῦν κατὰ ταῦτα ἡ μέν τις θεία σοφία ἐστίν, ἡ δ' ἀνθρωπίνη. Καὶ ἡ μὲν ἀνθρωπίνη ἐστὶν ἡ καθ' ἡμᾶς λεγομένη σοφία τοῦ κόσμου, ἥτις ἐστὶ μωρία παρὰ τῷ θεῷ· ἡ δὲ θεία καὶ ἑτέρα παρὰ τὴν ἀνθρωπίνην, εἴπερ ἐστὶ θεία, χάριτι θεοῦ δωρουμένου αὐτὴν τοῖς ἑαυτοὺς ἐπιτηδείους πρὸς παραδοχὴν αὐτῆς κατασκευάσασι παρα γίνεται, καὶ μάλιστα τοῖς ἐκ τοῦ ἐγνωκέναι τὴν διαφορὰν ἑκατέρας σοφίας πρὸς τὴν ἑτέραν ἐν ταῖς πρὸς θεὸν εὐχαῖς λέγουσι· «Κἂν γάρ τις τέλειος ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων, τῆς ἀπὸ σοῦ σοφίας ἀπούσης εἰς οὐδὲν λογισθήσεται» (Sap. IX, 6).
63. Εἶτά φησιν ὁ Κέλσος, μὴ ἐνιδὼν τῇ διαφορᾷ τοῦ «κατ' εἰκόνα θεοῦ» καὶ «τῆς εἰκόνος αὐτοῦ», ὅτι εἰκὼν μὲν τοῦ θεοῦ ὁ «πρωτότοκος πάσης κτίσεώς» (Coloss. I, 15) ἐστιν ὁ αὐτολόγος καὶ ἡ αὐτοαλήθεια ἔτι δὲ καὶ ἡ αὐτοσοφία, «εἰκὼν» οὖσα «τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ» (Sap. VII, 26), κατ' εἰκόνα δὲ τοῦ θεοῦ ὁ ἄνθρωπος πεποίηται, ἔτι δὲ καὶ ὅτι πᾶς ἀνήρ, οὗ «Χριστός ἐστι κεφαλή», «εἰκὼν καὶ δόξα θεοῦ» (I Cor. XI, 3, 7) ὑπάρχει· ἀλλ' οὐδ' ἐπιστήσας, ἐν τίνι τῶν τοῦ ἀνθρώπου τὸ κατ' εἰκόνα τοῦ θεοῦ χαρακτηρίζεται, καὶ ὅτι ἐν τῇ ἢ μὴ ἐσχηκυίᾳ ἢ μηκέτι ἐχούσῃ ψυχῇ «τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον σὺν ταῖς πράξεσιν αὐτοῦ» (Coloss. III, 9), ἐκ τοῦ μὴ ἔχειν ταῦτα χρηματιζούσῃ κατ' εἰκόνα τοῦ κτίσαντος, φησὶ τό· Οὐδ' ἄνθρωπον ἐποίησεν εἰκόνα αὐτοῦ· οὐ γὰρ τοιόσδε ὁ θεὸς οὔτ' ἄλλῳ εἴδει οὐδενὶ ὅμοιος. Οἷον δ' ἐστὶ τοῦ συνθέ του ἀνθρώπου τῷ χείρονι μέρει, λέγω δὲ τῷ σώματι, νομίζειν ἐνυπάρχειν τὸ κατ' εἰκόνα τοῦ θεοῦ, ὡς δ' ὁ Κέλσος ἐξείληφεν, αὐτὸ εἶναι τὸ κατ' εἰκόνα αὐτοῦ; Εἰ γὰρ τὸ "κατ' εἰκόνα" τοῦ θεοῦ ἐν τῷ σώματί ἐστι μόνῳ, ἐστέρηται τὸ κρεῖττον, ἡ ψυχή, τοῦ κατ' εἰκόνα καὶ ἔστιν ἐν τῷ φθαρτῷ σώματι, ὅπερ οὐδεὶς ἡμῶν λέγει.
79. Οὐ θαυμαστὸν δὲ εἰ διὰ τὸ μεγάλας εἶναι καὶ δυσδιηγήτους τὰς κρίσεις τοῦ θεοῦ αἱ «ἀπαίδευτοι» πλανῶνται «ψυχαί» (Sap. XVII, 1), καὶ Κέλσος σὺν αὐταῖς. Οὐδὲν οὖν καταγέλαστόν ἐστιν ἐν τῷ Ἰουδαίοις, παρ' οἷς γεγόνασιν οἱ προφῆται, πεπέμφθαι τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ· ἵν' ἐκεῖθεν ἀρξάμενος σωματικῶς δυνάμει καὶ πνεύματι ἀνατείλῃ τῇ μηκέτι βουλομένῃ ἐρήμῳ θεοῦ τυγχάνειν οἰκουμένῃ ψυχῶν.
LIBER VII
8. Σημεῖα δὲ τοῦ ἁγίου πνεύματος κατ' ἀρχὰς μὲν τῆς Ἰησοῦ διδασκαλίας μετά τε τὴν ἀνάληψιν αὐτοῦ πλείονα ἐδείκνυτο, ὕστερον δὲ ἐλάττονα· πλὴν καὶ νῦν ἔτι ἴχνη ἐστὶν αὐτοῦ παρ' ὀλίγοις, τὰς ψυχὰς τῷ λόγῳ καὶ ταῖς κατ' αὐτὸν πράξεσι κεκαθαρ μένοις. «Ἅγιον γὰρ πνεῦμα παιδείας φεύξεται δόλον, καὶ ἀπαναστήσεται ἀπὸ λογισμῶν ἀσυνέτων» (Sap. I, 5).
12. Οἴεται δὲ καὶ τοὺς ἀπὸ τῶν προφητῶν ἀπολογου μένους περὶ τῶν κατὰ τὸν Χριστὸν μηδὲν μὲν δύνασθαι πρὸς ἔπος λέγειν, ἐπὰν φαίνηταί τι πονηρὸν ἢ αἰσχρὸν ἢ ἀκάθαρτον λεγόμενον περὶ τοῦ θείου ἢ μιαρόν. ∆ιὸ καὶ ὡς μηδεμιᾶς οὔσης ἀπολογίας συνείρει ἑαυτῷ μυρία περὶ τῶν μὴ διδομένων. Εἰδέναι δὲ χρὴ ὅτι καὶ οἱ βουλόμενοι κατὰ τὰς θείας ζῆν γραφὰς καὶ ἐπιστάμενοι ὅτι «Γνῶσις ἀσυνέτου ἀδιεξέταστοι λόγοι» (Sir. XXI, 18) καὶ ἀναγνόντες τὸ «Ἕτοιμοι ἀεὶ πρὸς ἀπολογίαν παντὶ τῷ αἰτοῦντι ἡμᾶς λόγον περὶ τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος» (I Petr. III, 15) οὐκ ἐπὶ μόνον τὸ προειρῆσθαι τάδε τινὰ καταφεύγουσιν, ἀλλὰ γὰρ καὶ τὰς δοκούσας ἀπεμφάσεις λύειν πειρῶνται καὶ δεικνύναι οὐδὲν εἶναι πονηρὸν ἐν τοῖς λόγοις οὐδ' αἰσχρὸν οὐδ' ἀκάθαρτον οὐδὲ μιαρὸν ἀλλὰ τοιοῦτον γίνεσθαι τοῖς ὡς χρὴ ἐκδέχεσθαι μὴ συνιεῖσι τὴν θείαν γραφήν. Ἐχρῆν δ' αὐτὸν ἀπὸ τῶν προφητῶν τὸ φαινόμενον ἐν αὐτοῖς πονηρὸν ἢ τὸ δοκοῦν αὐτῷ αἰσχρὸν ἢ τὸ νομιζόμενον αὐτῷ ἀκάθαρτον ἢ ὃ ὑπελάμβανεν εἶναι μιαρὸν παραθέσθαι, εἴπερ τοιαῦτα ἔβλεπεν ἐν τοῖς προφήταις εἰρημένα· πληκτι κώτερος γὰρ ἂν ὁ λόγος αὐτοῦ ἦν καὶ πρὸς ὃ ἐβούλετο ἀνυτικώτερος· νυνὶ δὲ οὐ παρέθετο, ἀλλ' ἐπανατεινάμενος ἀπειλεῖ τοιαῦτα φαίνεσθαι ἐν ταῖς γραφαῖς, καταψευδόμενος αὐτῶν. Πρὸς οὖν κενοὺς ψόφους ὀνομάτων οὐδεὶς λόγος αἱρεῖ ἀπολογήσασθαι ὑπὲρ τοῦ δεῖξαι ὅτι οὐδὲν πονηρὸν ἢ αἰσχρὸν ἢ ἀκάθαρτον ἢ μιαρόν ἐστιν ἐν τοῖς τῶν προφητῶν λόγοις.
51. Καὶ τί με δεῖ ἐπὶ πλεῖον ἀντιπαρατιθέναι τῇ λέξει Κέλσου, ὡς πολλῷ πρότερον τούτων παρ' ἡμῖν λελεγμένων, ὅτε καὶ ἐκ τῶν εἰρημένων σαφές ἐστι τὸ βούλημα ἡμῶν; Ἐν τούτοις δὲ καὶ οἱονεὶ τίθησιν, εἰπὼν πνεῦμα θεῖον κατιὸν ἐκ θεοῦ προαγγέλλειν τὰ θεῖα, τοῦτ' ἂν εἴη τὸ πνεῦμα τὸ ταῦτα κηρύττον, οὗ δὴ πλησθέντες ἄνδρες παλαιοὶ πολλὰ κἀγαθὰ ἤγγειλαν. Οὐκ εἶδε δὲ διαφορὰν τῶν παρ' ἡμῖν ἠκριβωμένων, τοῖς λέγουσιν ὅτι καὶ «Τὸ ἄφθαρτόν σου πνεῦμά ἐστιν ἐν πᾶσι, διὸ τοὺς παραπίπτοντας κατ' ὀλίγον» (Sap. XII, 1, 2) ἐλέγχει ὁ θεός, φάσκουσι δὲ ἄλλα καὶ τὸ «Λάβετε πνεῦμα ἅγιον» (Joan. XX, 22) τὴν ποσότητα τοῦ διδομένου ἑτέραν ἐμφαίνειν παρὰ τὴν δηλουμένην ἐκ τοῦ «Βαπτισθήσεσθε ἐν πνεύματι ἁγίῳ οὐ μετὰ πολλὰς ταύτας ἡμέρας» (Act. I, 5).
LIBER VIII
14. Ἐπεὶ δὲ φησι πάλιν ὁ Κέλσος ὅτι, «Εἰ διδάξαις αὐτοὺς ὅτι οὐκ ἔστιν οὗτος ἐκείνου παῖς, ἀλλ' ἐκεῖνός γε πάντων πατήρ, ὃν μόνον ὡς ἀληθῶς δεῖ σέβειν· οὐκ ἂν ἔτι θέλοιεν, εἰ μὴ καὶ τοῦτον, ὅσπερ ἐστὶν αὐτοῖς τῆς στάσεως ἀρχηγέτης. Καὶ ὠνόμασάν γε τοῦτον θεοῦ υἱόν, οὐχ ὅτι τὸν θεὸν σφόδρα σέβουσιν, ἀλλ' ὅτι τοῦτον σφόδρα αὔξουσιν», ἡμεῖς μὲν οὖν μαθόντες, τίς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ, καὶ ὅτι ἀπαύγασμά ἐστι «τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦ» (Hebr. I, 3) καὶ ἀτμὶς μὲν τῆς θεοῦ δυνάμεως, ἀπόρροια δὲ τῆς τοῦ παντοκράτορος δόξης εἰλικρινὴς, ἔτι δὲ ἀπαύγασμα «φωτὸς ἀϊδίου καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ θεοῦ ἐνεργείας καὶ εἰκὼν τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ» (Sap. VII, 25, 26), ἴσμεν ὅτι οὗτος υἱὸς ἐξ ἐκείνου, καὶ ἐκεῖνος τούτου πατήρ.
32. Μαρτυρεῖ δὲ ὁ ὑμνῳδὸς τῷ, ὅτι θείᾳ κρίσει αὐτουργεῖ ται τὰ σκυθρωπότερα ὑπό τινων πονηρῶν ἀγγέλων, ἐν τῷ «Ἀπέστειλεν εἰς αὐτοὺς ὀργὴν θυμοῦ αὐτοῦ, θυμὸν καὶ ὀργὴν καὶ θλῖψιν ἀποστολὴν δι' ἀγγέλων πονηρῶν» (Psal. LXXVII, 49). Εἰ δὲ καὶ ἄλλο τι παρὰ ταῦτα γίνεται ὅθ' οἱ δαίμονες ἐπιτρέπονται, ἀεὶ μὲν βουλόμενοι ταῦτα ποιεῖν οὐκ ἀεὶ δὲ δυνάμενοι διὰ τὸ κωλύεσθαι, ὁ δυνάμενος ἐξεταζέτω, τὴν θείαν κρίσιν κατὰ τὸ δυνατὸν ἀνθρωπίνῃ φύσει φανταζόμενος περὶ ἀθρόας πολλῶν ψυχῶν ἀπαλλαγῆς ἀπὸ σώματος, τοιαῖσδε ταῖς ἐπὶ τὸν μέσον θάνατον φερούσαις ὁδοῖς χρωμένων. Καὶ γὰρ «μεγάλαι μὲν αἱ κρίσεις τοῦ θεοῦ» εἰσι καὶ διὰ τὸ μέγεθος οὐ χωρηταὶ νῷ, τῷ ἔτι ἐνδεδεμένῳ θνητῷ σώματι, διὸ καὶ «δυσδιήγητοι» τυγχάνουσιν, ἀπαιδεύτοις δὲ ψυχαῖς οὐδ' ἐπὶ ποσὸν θεωρηταί (Sap. XVII, 1)· διὸ καὶ οἱ προπετέστεροι τῇ περὶ ταῦτα ἀγνοίᾳ καὶ τῇ διὰ τὴν προπέτειαν εἰς τὸ θεῖον ἐπιστασίᾳ αὔξουσι τὰ ἀσεβῆ κατὰ τῆς προνοίας δόγματα.
46. Ἡ μὲν Πυθία ἱστόρηται ὅτι καὶ νοθευθεῖσα ἔχρησέ ποτε· οἱ δὲ παρ' ἡμῖν προφῆται οὐ μόνον ὑπὸ τῶν κατ' αὐτοὺς ἐθαυμάσθησαν διὰ τὴν ἐνάργειαν τῶν λεγομένων ὑπ' αὐτῶν ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς ἑξῆς χρόνοις. Ἐκ γὰρ ὧν ἔχρησαν οἱ προφῆται καὶ πόλεις ὠρθώθησαν καὶ ἄνθρωποι ὑγιάσθησαν καὶ λιμοὶ ἐπαύσαντο, ἀλλὰ καὶ εἰς ἀποικίαν σαφῶς τὴν ἀπ' Αἰγύπτου εἰς τὴν Παλαιστίνην κατὰ χρησμοὺς ἐλήλυθεν ὅλον τὸ Ἰουδαίων ἔθνος· ὅπερ μετελθὸν μὲν τὰ προσταχθέντα ὑπὸ τοῦ θεοῦ εὐδαιμόνησε σφαλὲν δὲ μετέγνω. Τί δὲ δεῖ λέγειν ὅσοι δυνάσται καὶ ὅσοι ἰδιῶται κατὰ τὰς ἱστορίας τῆς γραφῆς ἄμεινον ἢ χεῖρον προσέχοντες ταῖς προφητείαις ἢ ἀμελήσαντες ἀπήλλαξαν; Εἰ δὲ καὶ περὶ ἀπαιδίας δεῖ λέγειν, ἐφ' ᾗ δυσφοροῦντές τινες γεγόνασι πατέρες ἢ μητέρες, τὰς περὶ τούτου εὐχὰς ἀναπέμψαντες τῷ τῶν ὅλων δημιουργῷ, ἀναγνώτω τις τὰ περὶ τοῦ Ἀβραὰμ καὶ τῆς Σάρρας, ἐξ ὧν γέγονεν Ἰσαὰκ ἤδη γεγηρακότων, ὁ παντὸς τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους πατὴρ καὶ ἑτέρων παρὰ τούτους, ἀναγνώτω δὲ καὶ τὰ περὶ Ἰεζεκίου, οὐ μόνον ἀπαλλαγὴν νόσου λαβόντος κατὰ τὰς Ἡσαΐου προφητείας ἀλλὰ καὶ τεθαρρηκότως εἰπόντος τό· «Ἀπὸ γὰρ τοῦ νῦν παιδία ποιήσω, ἃ ἀναγγελεῖ τὴν δικαιοσύνην σου» (Isa. XXXVIII, 5, 19). Καὶ ἐν τῇ τετάρτῃ δὲ τῶν Βασιλειῶν ἡ ὑποδεξαμένη τὸν Ἐλισσαῖον, χάριτι θεοῦ προφητεύσαντα περὶ γενέσεως παιδός, κατὰ τὰς εὐχὰς τοῦ Ἐλισσαίου γέγονε μήτηρ (IV Reg. IV, 16, 17). Ἀλλὰ καὶ πηρώσεις ἰάθησαν μυρίαι ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ (Matth. XV, 30). Καὶ πολλοὶ πρὸς τῷ ἐν Ἱεροσολύμοις ἱερῷ τολμήσαντες ὑβρίσαι τὴν ἰουδαϊκὴν θρησκείαν πεπόνθασι τὰ ἀναγεγραμμένα ἐν τοῖς Μακκαβαϊκοῖς (I Mach. IX, 55; II Mach. III, 24; IX, 5).
50. Ἐπεὶ δ' ὀνειδίζει ἡμῖν καὶ ὡς ποθοῦσι τὸ σῶμα, ἴστω ὅτι, εἰ μὲν ὁ πόθος φαῦλόν ἐστιν, οὐδὲν ποθοῦμεν, εἰ δὲ μέσον, ποθοῦμεν πάντα ὅσα θεὸς τοῖς δικαίοις ἐπαγγέλλεται. Οὕτως οὖν καὶ τὴν τῶν δικαίων ἀνάστασιν ποθοῦμεν καὶ ἐλπίζομεν. Νομίζει δὲ Κέλσος καὶ ἀνομολογούμενα ἡμᾶς ἑαυτοῖς ποιεῖν, ὅπου μὲν ἐλπίζουσι τὴν τοῦ σώματος ἀνάστασιν, ὡς τῆς παρὰ θεοῦ τιμῆς ἀξίου, ὅπου δὲ ῥίπτουσιν αὐτὸ εἰς κολάσεις ὡς ἄτιμον. Οὐδὲν οὖν ἄτιμον τὸ δι' εὐσέβειαν πάσχον καὶ δι' ἀρετὴν περιστάσεις αἱρούμενον, ἀλλὰ καὶ πᾶν ἄτιμον τὸ μετὰ κακίας ἐν ἡδοναῖς κατανα λισκόμενον. Φησὶ γοῦν καὶ ὁ θεῖος λόγος· «Σπέρμα ἔντιμον ποῖον; Σπέρμα ἀνθρώπου· σπέρμα ἄτιμον ποῖον; Σπέρμα ἀνθρώπου» (Sir. X, 19).
68. Εἶθ' ἑξῆς φησιν ὁ Κέλσος ὅτι οὐ χρὴ ἀπιστεῖν ἀνδρὶ ἀρχαίῳ, πάλαι προειπόντι τό· Εἷς βασιλεύς, ᾧ ἔδωκε Κρόνου παῖς ἀγκυλομήτεω. Καὶ ἐπιφέρει· Ὡς, ἂν τοῦτο λύσῃς τὸ δόγμα, εἰκότως ἀμυνεῖταί σε ὁ βασιλεύς. Εἰ γὰρ τὸ αὐτό σοι ποιήσειαν ἅπαντες, οὐδὲν κωλύσει τὸν μὲν καταλειφθῆναι μόνον καὶ ἔρημον, τὰ δ' ἐπὶ γῆς ἐπὶ τοῖς ἀνομωτάτοις τε καὶ ἀγριω τάτοις βαρβάροις γενέσθαι, καὶ μήτε τῆς σῆς θρησκείας μήτε τῆς ἀληθινῆς σοφίας ἐν ἀνθρώποις ἔτι καταλείπεσθαι κλέος. Εἷς μὲν οὖν κοίρανος ἔστω, εἷς βασιλεύς, οὐχ ᾧ ἔδωκε Κρόνου παῖς ἀγκυλομήτεω, ἀλλ' ᾧ ἔδωκεν ὁ καθιστῶν «βασιλεῖς καὶ» μεθιστῶν (Dan. II, 4) καὶ «τὸν χρήσιμον» κατὰ καιρὸν ἐγείρων ἐπὶ τῆς γῆς (Sir. X, 4)·
Selecta in Genesim
«Καὶ ἔθετο αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ» (Gen. II, 15). Οἱ ἀναγεν νώμενοι διὰ τοῦ θείου βαπτίσματος ἐν τῷ παρα δείσῳ τίθενται, τουτέστιν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἐργάζε σθαι τὰ ἔνδον ὄντα ἔργα πνευματικά· καὶ ἐντολὴν λαμβάνουσι πάντας ἀγαπᾷν τοὺς ἀδελφοὺς, καὶ τὸν ἐρχόμενον καρπὸν δι' ὑπομονῆς ἐσθίειν, κατὰ τὸ εἰ ρημένον· «Ἀπὸ παντὸς ξύλου τοῦ ἐν τῷ παραδείσῳ βρώσει φαγῇ» (Ibid. 16). Παραβαίνει δέ τις τὴν ἐντολὴν τοῦ ἀναγεννήσαντος ὁ τοῖς ὄφεως λογισμοῖς χρησάμενος, καὶ ἀγαπῶν τοὺς μὲν ὡς χρηστοὺς, τοὺς δὲ ὡς πονη ροὺς μισῶν· ὅπερ ἐστὶ τὸ ξύλον τοῦ γινώσκειν καλόν· οὗ ὁ ἀπογευσάμενος κατ' ἄδειαν ἀποθνήσκει· οὐχὶ τοῦ Θεοῦ τὸν θάνατον ποιήσαντος, ἀλλὰ τοῦ ἀνθρώπου τὸν πλησίον μισήσαντος. «Θεὸς γὰρ θάνατον οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ τέρπεται ἐπ' ἀπωλείᾳ ζώντων» (Sap. I, 13)· οὔτε κινεῖται πάθει ὀργῆς, οὐδὲ ἐπινοεῖ πρᾶγμα εἰς ἄμυ ναν, οὐδὲ ἀλλοιοῦται πρὸς τὴν ἑκάστου ἐξίαν ἕξιν, ἀλλὰ πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησεν, ὑπὸ νόμῳ πνευμα τικῷ κρίνεσθαι προορίσας. ∆ιὰ τοῦτο οὖν λέγει τῷ Ἀδάμ· «Ἧ δ' ἂν ἡμέρᾳ φάγητε, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε» (Gen. II, 17). Καὶ οὕτω δὲ ἑκάστῳ τῷ πράγματι καλοῦ τε καὶ κακοῦ φυσικῶς ἐπακολουθεῖν τὸ δέον ἀπένειμεν· καὶ οὐκ ἐπινοητικῶς, ὥς τινες νομίζουσιν, οἱ τὸν πνευματικὸν ἀγνοοῦντες νόμον.
Homiliæ in Genesim
HOMILIA VI
1. [...] Si autem vult Christianus esse et Pauli discipulus, audiat eum dicentem quia «lex spiritnalis est» (Rom. VII, 14). Et cum de Abraham atque eius uxore ac filiis loqueretur, pronuntiant hæc esse allegorica (Galat. IV, 24). Et licet cuiusmodi allegorias habere debeant, haud facile quis nostrum invenire possit, orare tamen debet ut a corde eius auferatur velamen, si quis est qui conetur converti ad Dominum; «Dominus» enim «Spiritus est» (II Cor. III, 17); ut ipse auferat velamen litteræ et aperiat lucem spiritus, et possimus dicere, quia «revelata facie gloriam Domini speculantes, in eadem imagine transformamur a gloria in gloriam tamquam a Domini Spiritu» (Ibid. 18). Puto ergo Saram, quae interpretatur princeps vel principatum agens, formam tenere ᾰ̓ρετῆς, quod est animi virtus. Hæc ergo virtus coniuncta est et cohaeret sapienti et fideli viro, sicut et ille sapiens, qui dicebat de sapientia: «Hanc quae- sivi adducere sponsam mihi» (Sap. VIII, 2).
HOMILIA XI
1. Semper nobis sanctus Paulus apostolus occasiones præbet intelligentiæ spiritalis, et pauca licet, tamen necessaria studiosis ostendit indicia, quibus quod lex spiritalis sit, in omnibus agnoscatur. Ipse igitur de Abraham et Sara disputans quodam loco ait: «Non», inquit, «infirmatus fide consideravit suum corpus emortuum, cum fere centum annorum esset, et emortuam vulvam Saræ» (Rom. IV, 19). Hunc ergo quem ille dicit emortui corporis in centenario annorum numero fuisse, et Isaac magis virtute fidei quam corporis fecunditate genuisse, Scriptura nunc refert accepisse uxorem Cethuram nomine, et filios ex ea plurimos genuisse, cum fere centum triginta et septem videretur annorum. Nam Sara uxor ejus decem ab eo annis junior scribitur, quæ centesimo vicesimo et septimo anno defuncta, indicat Abraham super centum triginta septem annorum fuisse, cum Cethuram accepit uxorem. Quid ergo? putamus quod in tanto patriarcha per idem tempus incitamenta carnis viguerint? Et qui olim naturalibus motibus emortuus dicitur, nunc ad libidinem redivivus putabitur? An, ut sæpe jam diximus, patriarcharum conjugia mysticum aliquod indicant sacramentum? Sicut et ille, qui dicebat de sapientia: «Hanc ego cogitavi uxorem adducere mihi» (Sap. VIII, 2).
Homiliæ in Exodum
HOMILIA IV
5. Quis est ille, quem repleat illo spiritu Deus, quo replevit Moysen et Aaron, cum hæc prodigia et signa perficerent, ut eodem spiritu illuminatus possit quæ per illos sunt gesta disserere? Aliter enim non arbitror has ingentium rerum varietates ac differentias explanari, nisi eodem spriitu quo gesta sunt, disserantur, quia et Paulus apostolus dicit, quod spiritus prophetarum prophetis subjectus sit (I Cor. XIV, 32). Non ergo quibuscunque ad explanandum dicta prophetarum, sed prophetis dicuntur esse subjecta. Verum quoniam idem beatus Apostolus hujus gratiæ, id est prophetalis doni, tanquam ex parte sit et in potestate nostra, imitatores nos fieri jubet, dicens: «Æmulamini autem dona meliora, magis autem ut prophetetis» (I Cor. XII, 31, et I Cor. XIV, 1): tentemus et nos æmulationem suscipere honorum, et si quid est in nobis, a nobis exigere, a Domino vero plenitudinem numeris exspectare. Pro hoc enim dicitur a Domino per Prophetam: «Aperi os tuum, et replebo illud» (Psal. LXXX, 11); pro illo vero alia Scriptura dicit: «Punge oculum, et producit lacrymam; punge cor, et producit sensum» (Sir. XXII, 24). Ne ergo ex desperatione silentio nos tradamus, quod utique non ædificat Ecclesiam Dei, de quibus possumuns, et in quantum possumus berviter repetamus.
HOMILIA VI
1. Multa quidem cantica fieri legimus in Scripturis divinis, horum tamen omnium primum istud est canticum, quod Ægyptiis et Pharaone submerso populus Dei post victoriam cecinit. Moris quippe sanctorum est, ubi adversarius vincitur, tamquam qui sciant non sua virtute, sed Dei gratia victoriam factam, hymnum Deo gratulationis offerre. Accipiunt tamen, hymnum canentes, etiam tympanum in manibus suis, sicut de Maria sorore Moysi et Aaron refertur. Et tu ergo si mare Rubrum transieris, si Ægyptios in mari submergi videris et extingui Pharaonem, atque in abyssi profundum præcipitari, potes hynmum canere Deo, potes vocem gratulationis emittere, et dicere: «Cantemus Domino, gloriose enim honorificatus est, equum et ascensorem projecit in mare» (Exod. XV, 1). Melius autem et dignius hæc dices, si habueris tympanum in manu tua, id est, si carnem tuam crucifixeris cum vitiis et concupiscentiis, et si mortificaveris membra tua, quæ sunt super terram. Et tamen videamus quid dicit: «Cantemus Domino, gloriose enim honorificatus est», quasi non sufliceret: «honorificatus est,» sed addidit, «gloriose honorificatus est». Equidem quantum possum conjicere, videtur mihi aliud esse glorificari, aliud gloriose glorificari. Nam Dominus meus Jesus Christus, cum carnem ex virgine Maria pro salute nostra suscepit, glorificatus est quidem, quia venit quaerere quod perierat, non tamen gloriose glorificatus est. Dicitur enim de ipso, quia «vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, et vultus ejus ignobilis super filios hominum» (Isa. LIII, 2-3). Glorificatus est et cum ad crucem venit et pertulit mortem. Vis scire quia glorificalus est? Ipse dicebat: «Pater, venit hora: clarifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet te» (Joan. XVII, 1). Erat ergo ei gloria etiam ipsa passio crucis, verum gloria hæc non erat gloriosa, sed humilis. Denique dicitur de eo: «Humiliavit se usque ad mortem, mortem autem crucis» (Philip. II, 8). De quo etiam Propheta prædixerat: «Morte turpissima condemnemus eum» (Sap. II, 50). Sed et Isaias dicit de eo: «In humilitate judicium ejus sublatum est» (Isa. LIII, 8). In his ergo omnibus glorificatus est Dominus, sed, ut ita dicam, humiliter, non gloriose glorificatus est. Verum quia «hæc oportebat pati Christum, et sic introire in gloriam suam» (Luc. XXIV, 26), cum venerit in gloria Patris et sanctorum angelorum, cum venerit in majestate sua judicare terram, quando et verum Pharaonem, id est, diabolum interficiet spiritu oris sui, cum ergo refulgebit in majestate Patris sui, et post adventum humilitatis, secundum nobis in gloria ostendet adventum, tunc non solum glorificatur Dominus, sed et gloriose glorificatur, cum omnes ita honorificunt Filium, sicut honorificant Patrem (Juan. V, 23).
HOMILIA VII
2. Sed quid addidit? Postquam posuit illi Deus justitias et judicia: «Et ibi», inquit, «tentabat eum dicens: Si auditu audieris vocem Domini Dei tui, et quæ placent curam illo feceris, et audieris præcepta ejus et custodieris, omnem infirmitatem quam induxeram Ægyptiis, non iducam super te. Ego enim sum Dominus Deus tuus, qui sano te: Videtur mihi quo prospectu datæ sint justificationes, et judicia, et testimonia legis exponere, ut tentaret, inquit, eos Deus si audirent vocem Domini, et quæ mandabantur, custodirent. Nam quantum ad priorem populum spectat, quid eis boni, aut perfecti murmurantibus et contradicentibus mandaretur? Danique paulo post etiam ad idola convertuntur, et obliti beneficiorum et mirabilium Dei caput vituli statuunt. Propterea ergo dantur eis præcepta, in quibus tententur. Inde est quod et per Ezechielem prophetam dicit Dominus ad eos, quia «dedi vobis præcepta, et justificationes non bonas, in quibus non vivetis in eis» (Ezech. XX, 25). Tentati enim in præceptis Domini non inveniuntur fideles. Ideo enim «inventum est eis mandatum quod erat ad vitam, hoc esse ad mortem» (Rom. VII, 10); quia unum atque idem mandatum si servtur, vitam; si non servetur, generat mortem. Secundum hoc ergo quod non servantibus generat mortem, dicuntur mandata non bona, in quibus non vivant in eis. Sed quia admiscuit eis lignum crucis Christi, et in dulcedinem versa sunt, et spiritaliter intellecta ærvantur, eadem ipsa mandata vitæ appellantur: sicut et alibi dicit: «Audi, Israel, mandata vitæ» (Baruch III, 9). Sed videamus quid eis promittitur si serventur. «Si», inquit, «servaveritis præcepta mea, non inducam super vos omnes ægritudines, quas induxi Ægyptiis» (Exod. XV, 26). Quid videtur dicere? Si qui servet mandata, nullam ægritudinem patiatur? Hoc est, neque febriat, neque alios dolores corporis ferat? Non puto quod hæc sint, quæ promittantur divina mandata servantibus. Alioquin indicio nobis est Job justissimus, et totius pietatis observantissimus, quia capite usque ad pedes repletur ulcere pessimo. Non his carere dicuntur infmnitatibus, qui mandata custodiunt, sed non habebunt illas infirmitates quas Ægyptii babent. Ægyptus namque mundus figuraliter appellatur. Diligere ergo mundum, et ea quæ in mundo sunt, Ægyptius languor est. Dies observare, et menses, et tempora, signa requirere, stellarum cursibus adhaerere, Ægyptius languor est. Deservire carnis luxuriæ, voluptatibus operam dare, vacare deliciis, Ægyptius languor est. Caruit ergo his infirmitatibus et languoribus, qui mandata custodit.
HOMILIA IX
4. [...] Habeat etiam in interioribus pontifex partibus operimenta sua, habeat pudenda contecta; ut corpore et spiritu sanctus sit, et cogitationibus et operibus purus sit. Habeat etiam per indumenti circuitum tintinnabula, ut ingrediens, inquit, sancta, det sonitum, et non intret cum silentio (Exod XXVIII, 35). Et haec tintinnabula, quæ semper sonare debent, in extremo vestimenti sunt posita, idcirco, credo, ut de extremis temporibus et fine mundi numquam sileas, sed inde semper sones, inde disputes et loquaris, secundum eum, qui dixit: «Memor est novissimorum tuorum, et non peccabis» (Sir. VII, 40). Ad hunc ergo modum homo noster interior Deo pontifex adornetur, ut introire possit non solum in sancta, sed et in Sancta sanctorum; ut possit adire propitiatorium ubi sunt cherubin, et inde appareat ei Deus. Sancta possunt esse ea, quae in praesenti saeculo habere sancta conversatio potest. Sancta vero sanctorum, in quæ semel tantummodo intratur, ad cœlum esse transitum puto, ubi est propitiatorium et cherubin, ubi et mundis corde apparere poterit Deus, vel quia Dominus dicit: «Ecce regnum Dei intra vos est» (Luc. XVII, 21).
Homiliæ in Leviticum
HOMILIA I
1. [...] Si enim secundum quosdam etiam nostrorum intellectum simplicem sequar et absque ulla, ut ipsi ridere nos solent, stropha verbi et allegoricæ nubilo vocem legislatoris excipiam, ego ecclesiasticus sub fide Christi vivens, et in medio Ecclesiae positus, ad sacrificandum vitulos et agnos et ad offerendam similam cum thure et oleo divini præcepti auctoritate compellor. Hoc enim agunt, qui deservire nos historiæ et servare legis litteram cogunt. Sed tempus est nos adversus improbos presbyteros uti sanctæ Susannæ vocibus, quas illi quidem repudiantes, historiam Susannæ de catalogo divinorum voluminum desecrarunt. Nos autem et suscipimus, et opportune contra ipsos proferimus, dicentes: «Augustiæ mihi undique». Si enim hoc consensero vobis, ut legis litteram sequar, «mors mihi erit; si autem non consensero, non effugiam manus vestra. Sed melius est me nullo gestu incidere in manus vestras, quam peccare in conspectu Domini» (Dan. XIII, 22-23). Incidamus ergo et nos, si ita necesse est, in obtrectationes vestras, tantum ut veritatem verbi Dei sub litteræ tegmine coopertam ad Christum iam Dominum conversa cognoscat Ecclesia; sic enim dicit Apostolus, quia «si conversus quis fuerit ad Dominum, auferetur velamen; ubi enim Spiritus Domini, ibi libertas» (II Cor. III, 16). Ipse igitur nobis Dominus, ipse sanctus Spiritus deprecandus est, ut omnem nebulam omnemque caliginem, quae peccatorum sordibus concreta visum nostri cordis obscurat, auferre dignetur, ut possimus legis eius intelligentiam spiritalem et mirabilem contueri, secundum eum qui dixit: «Revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua» (Psal. CXVIII, 18). Igitur quam possumus breviter pauca perstringamus ex multis, non tam singulorum verborum explanationi studentes (hoc enim facere per otium scribentis est), sed quæ ad aedificationem Ecclesiæ pertinent, proferentes; ut occasiones potius intelligentiæ auditoribus demus quam expositionum latitudinem persequamur, secundum illud, quod scriptum est: «Da occasionem sapienti, et sapientior erit» (Prov. IX, 9).
HOMILIA V
2. [...] Audi amplius aliquid Salvatorem ad discipulos dicentem: «Yos estis lux mundi» (Matth. V, 14). Dubitasne esse intra te solem et lunam, ad quem dicitur, quia lux sis mundi? Vis adhuc amplius aliquid de te ipso audire, ne forte parva de te et humilia cogitans, tanquam vilem negligas vitam tuam? Habet hic mundus gubernatorem suum, habet qui eum regat et habitet in ipso omnipotentem Deum, sicut ipse per prophetam dicit: «Nonne cœlum et terram ego repleo? dicit Dominus» (Jerem. XXIII, 24). Audi ergo ipse omnipotens Deus quid etiam de te, hoc est, quid de hominibus dicat: «Habitabo», inquit, «in eis, et inter ipsos ambulabo» (II Cor. VI, 16). Plus aliquid addit erga personam tuam: «Et ero», inquit, «eis in patrem, et ipsi erunt mihi in filios et filias, dicit Dominus» (Ibid. 18). Habet hic mundus Filium Dei, babet Spiritum sanctum, secundum quod dicit Propheta: «Verbo Domini cœli firmati sunt, et spiritu oris ejus omnis virtus eorum» (Psal. XXXII, 6). Et iterum aiibi: «Spiritus enim Domini replevit orbem terrarum» (Sap. I, 7). Audi et tibi quid dicit Christus: «Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem sæculii» (Matth. XXVIII, 20) Et de Spiritu sancto dicitur: «Effundam de spiritu meo super omnem carnem, et prophetabunt» (Joel II, 28). Cum ergo videas habere te omnia quæ mundus habet, dubitare non debes quod etiam animalia quæ offeruntur in hostiis habes intra te, et ex ipsis spirituales offerre debeas hostias. Sed de illis, prout potuimus, in superioribus explanavimus.
HOMILIA XII
4. [...] Omnis qui ingreditar hunc mondum, in quadam contaminatione effici dicitur. Propter quod et Scriptura dicit : «Nemo mundus a sorde, nec si unius diei fuerit vita ejus» (Job XVI, 4-5). Hoc ipso ergo quod in vulva matris est positus, et quod materiam corporis ab origine paterni seminis sumiti, in patre et in matre contaminatus dici potest. Aut nescis, quia cum quadraginta dierum factus fuerit puer masculus, offertur ad altare, ut ibi purificetur, tanquam qui pollutus fuerit in ipsa conceptione, vel paterni seminis, vel uteri materni? Omnis ergo homo in patre et in matre pollutus est, solus vero Jesus Dominus meus in hanc generationem mundus ingressus est, in matre non est pollutus. Ingressus est enim corpus incontaminatum. Ipse enim erat, qaui et dudum per Salomonem dixerat: «Magis autem cum essem bonus, veni ad corpus incoinquinatum» (Sap. VIII, 20).
Homiliæ in Numeros
HOMILIA VIII
1. [...] Oh! si possemus per unumquodque peccatum videre quomodo homo noster interior assidue vulneratur, quomodo sermo malus vulnus infligit! Non legisti: «Dicunt quia vulnerant gladii, sed non ita ut lingua» (Sir. XXVIII, 22)?
HOMILIA XII
1. [...] Possunt autem et illi putei videri, de quorum scientia dicebat ille, qui repletus est sapientia Dei: «Ipse enim mihi dedit eorum quæ sunt scientiam veram, ut scirem substantiam mundi, et elementorum virtutem, initium et finem et medietatem temporum, vicissitudinem, permutationes et commutationes temporum, anni circulos, et astrorum positiones, naturas animalium, et iras bestiarum, spirituum violentias, et cogitationes hominum, differentias virgultorum, et virtutes radicum» (Sap. VII, 17 et seqq.). [...] Si ergo intellexisti, quæ qualesque sint uxores sanctorum, etiam tu si vis patientiam in conjugium tibi adsciscere, si sapientiam, et si quæ aliæ sunt animæ virtutes, et dicere quod de sapientia dictum est: «Hanc amavi, hanc quæsivi adducere mihi uxorem» (Sap. VII, 10); esto frequens, esto assiduus circa puteos istos, et ibi reperies hujusmodi conjugem.
HOMILIA XVII
6. [...] ‘Edet’ ergo ‘gentes’ et cibum habet eos, ‘qui credunt in eum’, sicut et ipse dicit in Evangelio: «Meus cibus est, ut faciam voluntatem eius, qui me misit» (Joan. IV, 34). Cuius utique voluntas haec erat, ut gentes converterentur ad fidem. Quod si, ut superius docuimus, crassitudo culpabilis habetur, e contrario subtilitas laudabilis habenda est, quia et ‘spiritus sapientiae’, qui ‘intelligibilis’ et ‘sanctus’ et ‘unigenitus’ et ‘multiplex’ dicitur, similiter et ‘subtilis’ esse perhibetur (Sap. VII, 22).
HOMILIA XVIII
3. [...] In libro, qui apud nos quidcm inter Salomonis volumina haberi solet, et Ecclesiasticus dici, apud Graecos vero sapientia Jesu filii Sirach appellatur, scriptum est: «Omnis sapientia a Deo est» (Sir. I, 1). Quod fortasse possumus ita intelligere, quasi a Deo sit et illa sapientia mundi hujus, quæ destruenda dicitur, et principum mundi hujus, et si qua alia est, per quam falsa scientia commendatur: nisi in ipso libello in consequentibus diceretur: «Non est enim sapientia, malitiæ disciplina» (Sir. XIX, 19). Per quod utique docet, quia omnis disciplina, quæ falsi aliquid asserit, etiamsi vehemens videatur, et verisimilis, et quæ subverti difficile possit, tamen nequaquam hujusmodi scientia ad sapientiæ titulum debeat applicari.
HOMILIA XX
2. [...] Quod si infelix anima divini Verbi dereliquerit sancta connubia, et in adulterinos se complexus diaboli, aliorumque dæmonum illecebris deceptam tradiderit, generabit sine dubio etiam inde filios, sed illos, de quibus scriptum est: «Filii autem adulterorum imperfecti erunt, et ex iniquo concubitu semen exterminabitur» (Sap. III, 16).
HOMILIA XXI
2. [...] Unus enim justus secundum hoc quod acceptus est Deo, pro pluribus habetur. Denique et scriptum est: «Per unum sapientem inhabitabitur civitas, tribus autem iniquorum desolabitur» (Sir. XVI, 5).
HOMILIA XXIII
11. [...] Attende ergo diligentius, quomodo non dixit in die festo, sed in parte diei festi. Ex parte enim, et non ex integro, diem festum in hoc mundo positi celebramus. Interpellamur enim etiamsi nolumus, ab onere carnis, pulsamur a concupiscentiis ejus, curisque et sollicitudinibus terebramur. «Corpus enim corruptibile», ut ait ille sapientissimus, «aggravat animam, et deprimit sensum multa cogitantem» (Sap. IX, 15).
HOMILIA XXVIII
1. [...] Profugi namque ab ea, et extorres exsulant et fines non quos lex divina statuit, nunc possidentes custodiunt, sed quos victorum jura mandarunt. Quid, inquam, nos faciemus qui hæc in Ecclesia legimus? Si secundum Judæorum sensum legamus, superflua nobis profecto videbuntur et inania. Sed ego, qui lego de sapientia scriptum: «Exi post eam sicut vestigator» (Sir. XIV, 23), volo exire post eam, et quia in rebus eam corporalibus non invenio, insequi ejus vestigia cupio, et investigare quo eat, ac videre, intellectus meus ad quæ cubilia pertrahat.
Homiliæ in librum Jesu Nave
HOMILIA XI
2. Cum se anima humana Verbo Dei sociaverit, dubitaro non debet statim se inimicos habituram et cos quos ante habuerat amicos, in adversarios esse vertendos, idque non solum pati se ab hominibus speret, verum etiam de contrariis virtutibus et spiritalibus nequitiis id sibi imminere pro certo sciat. Et ita iit ut, qui amicitias expetit Jesu, multorum sibi sciat inimicitias tolerandas. Audi Apostolum Paulum hæc eadem confirmantem, cum dicit: «Omnes, qui volunt pie vivere in Christo, persecutionem patientur» (II Tim. III, 12). Sed et Salomon similia dicit: «Fili», inquit, «accedens ad servitutem Domini praepara animam tuam ad tentationem» (Sir. II, 1). Oppugnantur ergo etiam nunc Gabaonitæ, cujuscunque modi sunt, propter amicitias Jesu, et ligni licet sint cæsores et aquæ gestatores, id est, licet ultimi meriti sis in Ecclesia, tamen hoc ipso quia ad Jesum pertines, impugnaberis a quinque regibus.
HOMILIA XXII
6. [...] Observemus ergo sicut et hic dicit Jesus, ut prævaleamus nos contra Chananæos, ne si forte illi invaluerint super nos et obtinuerint nos, de Israeliticis Chananæos nos faciant, sicut et ille effectus est, quem superaverat carnis illecebra, cui dicitur a propheta: «Semen Chanaan et non Iuda, species seduxit te» (Dan. XIII, 56).
HOMILIA XXIV
2. [...] Et nec ipse sibi hereditatis sortem præsumpsit, sed a populo accepit et illi dat populus hereditatem, a quo ipse acceperat. Sic enim scriptum est: «Et dederunt filii Israel sortem Jesu filio Nave» (Jos. XIX, 49). Sed et hæc figuraliter confingebant illis, quæ nobis proponerentur ad formam, ut et nos servemus præceptum illud quod iste opere implevit, quo dicitur: «Quanto magnus es, tanto magis humilia te, et ante Dominum invenies gratiam» (Sir. III, 20). Et iterum quod scriptum est: «Si te ducem ordinaverint, ne extollaris, sed esto inter eos quasi unus ex ipsis» (Sir. XXXII, 1).
Homiliæ in librum Judicum
HOMILIA III
1. [...] Odiosum satis est in conspectu dei superbiæ vitium, quia, sicut Scriptura dicit: «initium discedendi a Deo, superbia» (Sir. X, 15). Et iterum alibi Scriptura dicit: «Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam» (I Pet. V, 5).
2. [...] Sed unusquisque nostrum, etiamsi parvus sit, et etiamsi minimus, etiamsi nulla sit usus in Ecclesia dignitate, potest superbiæ vitio laborare; et nihil reperias tam fœdum, neque exsecrabile, sicut Scriptura dicit, quam «pauperem superbum, et divitem mendacem» (Sir. XXV, 4).
HOMILIA IX
1. [...] Quid ego illam magnificam et omnium feminarum nobilissimam memorem Judith? quæ jam perditis pene rebus, non dubitavit sola succurrere, seque suumque caput immanissimi Holophernis neci sola subjicere, et processit ad bellum non in armis, neque in equis bellicis aut in subsidiis militaribus freta, sed in virtute animi, et confidentia fidei, consilio simul et audacia hostem perimit (Judith XIII), et quam viri perdiderant, femina reddidit libertatem patriæ.
Homiliæ in primum librum Regnorum
HOMILIA PRIMA
4. [...] Vides quomodo ille qui putatur unus esse, non est unus, sed tot in eo personæ videntur esse quot mores, quia et secundum Scripturas «insipiens sicut luna mutatur» (Sir. XXVII, 12).
13. [...] Non permittitur humanæ naturæ multa excelsa loqui, neque multa excelsa intelligere. Nam et Salomon dicit: «Altiora te ne quæsieris, et fortiora te ne scrutere, sed de quibus tibi præceptum est, hæc intellige» (Sir. III, 22).
Exegetica in Psalmos
SELECTA IN PSALMUS XXXIV
VERS. 2. Apprehende arma et scutum, et exsurge in adjutorium mihi, etc. «Accipiet armaturam zelum illius, et armabit creaturam ad ultionem inimicorum. Induet pro thorace justitiam, et accipiet pro galea judicium certum, sumet scutum inexpugnabile æquitatem, acuet autem duram iram in lanceam» (Sap. V, 18-21).
HOMILIA IV IN PSALMUS XXXVI
2. [...] Respice beatum Danielem, qui a puero et prophetiæ gratiam meruit, et iniquos arguens presbyteros, puer coronam justitiæ et castitatis obtinuit. (Dan. XIII, 25 et seqq.).
HOMILIA V IN PSALMUS XXXVI
5. [...] Prius enim peccatoribus pœnæ et supplicia decernuntur: quæ cum viderint justi, et agnoverint quid intersit inter bonam vitam et malam, et cum intellexerint bene vivendo de quantis evaserint malis, ita ut illi qui in poenis sunt, videntes eos in gloria dicent: «Nos stulti vitam eorum putabamus insaniam» (Sap. V, 4). [...] Cogitemus temporalia hæc esse et paucorum dierum, quae videntur elata. Intueamur judici diem, et ita sensu nostro cernemus istum, qui superexaltatus est, et elatus sicut cedrus Libani, in die judicii omnino non esse. Qui enim non est particeps illus, qui semper est, id est, qui dixit: «Ego sum qui sum» (Exod. III, 14), iste neque esse dicit. Denique peccatores non computantur esse. Unde et Apostolus de vocatione gentium dicebat: «Elegit Deus, quæ non sunt, ut ea, quæ sunt, destruat» (I Cor. I, 28). Et in libro Esther dicitur: «Non tradas, Domine, sceptrum tuum his qui non sunt» (Esther XIV, 11).
HOMILIA II IN PSALMUS XXXVII
1. [...] Sed haec non oportet formidare eum, qui post delictum salvari cupit, neque notam eorum pertumescere, qui sua quidem peccata non cogitant, nec memores scripturae sunt divinae dicentis: «Noli improperare homini convertenti se a peccato, sed memor esto quoniam omnes sumus in culpis» (Sir. VIII, 6).
HOMILIA I IN PSALMUS XXXVIII
3. [...] Verumtamen ait justus: «Dixi: Custodiam vias meas, ut non peccem in lingua mea. Posui ori meo custodiam.» Alibi quidem scriptum est: «Omni custodia serva cor tuum» (Prov. IV, 33), hic autem: «Posui ori meo custodiam». Et iterum alibi scriptum est: «Vide, circumduc sepem spinarum circa possessionem tuam» (Sir. XXVIII, 28). Et iterum: «Pecuniam tuam et aurum tuum alliga, et ori tuo facito ostium et seram, et verbis tuis jugum et stateram» (Ibid. 29). Ego arbitror, quod observatio horum mandatorum observantem et mansuetum faciat et beatum, non solum rerum exitus, verum etiam ipsa observantia.
HOMILIA I IN PSALMUS XXXVIII
7. [...] Sed novi ego et alia flagella quibus vehementius cruciamur, illa scilicet quæ per prophetam describit sapientia (prophetam enim eum dico): «Quis dabit in cogitatu meo correptionem sapientiæ, ut ignorationibus meis quæ feci non parcatur, et peccata mea non prætereantur?» (Sir. XXIII, 2)
SELECTA IN PSALMUS LI
VERS. 4. Tota die injustitiam cogitavit lingua tua; sicut novacula acuta fecisti dolum, etc. Rationabilis et præcipua mentis pars, et cor, non lingua Doeg injustitiam cogitavit. Quod autem dicitur, cogitavit, hoc est, quoniam «in ore stultorum cor eorum est» (Sir. XXI, 29), propterea lingua Doeg iniquas cogitationes elocuta est. Non enim ipsa cogitabat, sed cogitationibus exprimentis inserviebat.
SELECTA IN PSALMUS LXV
VERS. 2. Jubilate Deo, etc. Sed et post pœnitentiam resurrectione omnibus proposita omnes jubilent; ad unumquemque enim dicitur: «Nunquid qui cecidit, non resurgit? » (Psal. XL, 9) Et ad universam Ecclesiam ex gentibus Dominus ait: «Surge, veni proxima mea» (Cant. II, 10). Qui enim per pœnitentiam resurgit, non est procul a Christo. Facta autem in jubilatine contra devictos voce, hi qui liberati sunt jubentur Deo victoriæ psalmum dicere. Porro gloriam dat laudi ejus, qui exbibet actinem laudi consentaneam: «Rectos enim decet collaudatio» (Psal. XXXII, 1) idcirco prohibetur improbus eam facere; «quia non est speciosa laus in ore peccatoris» (Sir. XV, 9).
SELECTA IN PSALMUS LXXXVIII
VERS. 32. Et mandata mea non custodierint, etc. Qui non custodit mandata Dei, desinit esse thronus Dei, nam: «in malevolam animam, non introibit sapientia, neque habitabit in corpore subdito peccatis» (Sap. I, 4).
SELECTA IN PSALMUS CXVIII
VERS. 155. Longe a peccatoribus salus, quia justificationes tuas non exquisierunt, etc. Si rationabilis salus est naturæ cognitio Dei, ipsaque puris animabus inest, pulchre dicitur: «Longe a peccatoribus salus; nam in malevolam animan non introibit sapientia» (Sap. I, 4). A quo enim prope est judicium, prope est et salus; a quo longe est salus, longe est et judicium. Quare? Quia justificationes tuas non exquisivit. Non enim fugit nos salus tua, sed nos ipsam fugimus. «Venit enim Filius hominis, salus, quærere et salvum facere quod perierat» (Luc. XIX, 10).
SELECTA IN PSALMUS CXX
VERS. 6. Per diem sol non uret te, neque luna per noctem, etc. Hic, opinor, sol est, qui oritur super terram seminatam et exsiceat eam, secundum quam «atultus ut luna mutatur» (Sir. XXVII, 12).
SELECTA IN PSALMUS CXXV
VERS. 3. Tunc dicent inter gentes: Magnificavit Dominus facere cum eis, etc. «Post haec enim in terra visus est, et cum hominibus conversatus est» (Baruch III, 38).
SELECTA IN PSALMUS CXLIX
VERS. 1. Laus ejus in Ecclesia sanctorum, etc. Quemadmodum «non est speciosa laus in ore peccatoris» (Sir. XV, 9), ita nec in Ecclesia malignantium, sed in Ecclesia sancotorum; idque in hac potius quam vel in uno aliquo, aut in paucis.
Fragmenta in Proverbia Salomonis
CAPUT I
VERS. 2. Ad sciendam sapientiam et disciplinam. Sapientia est divinarum humanarumque rerum scientia atque comprehensio, secundum autem quosdam, «vapor est virtutis Dei, et emanatio Omnipotentis glorîœ sincera nihil enim inquinamentum incurrit in illam splendor enim est lucis œternœ et speculum sine macula operationis Dei, et imago bonitatis illius» (Sap. VII, 25). Qui sapientiæ novit opera, hæc novit, nempe splendorem lucis æternæ, speculum sine macula virtutis Dei, et imaginem bonitatis ejus. Hæc autem nihil aliud sunt, quam scire Filium dilectionis Dei, et Christium sapientiam. Christu enim Dei virtus est et Dei sapientia. Id vero non carnis et sanguinis, sed Patris cœlestis revelatione manifestatur. Scit autem etiam sapientiam, qui divinorum oraculorum legis et prophetarum, Evangeliorum atque apostolorum scientiam novit. Super petram ponit fundamentum, nempe super fidem Christi, ut resistat adversus imbres, et ventos, et spiritus, tentationes videlicet undecunque proveniant. Quod Lucas ait, quia ½laudavit œconomum iniquitatis» (Luc. XVI, 8), abusive loculus est, solertiam laudans, ob ingenii dexteritatem. Quod ipsum et his verbis significari videtur: «Erat autem serpens prudentissimus omnium bestiarum» (Gen. III, 1); unde scriptum est: «Estote prudentes sicut serpens» (Matth. X, 16), quasi dicat, non expertes astutiarum serpentis.
CAPUT XXX
VERS. 15. Et semitus navis in mari. Forte hoc loco navis dicenda est Jesus, et discipuli ejus quandoque vero etiam ipsi soli, non in mari divina enim virtute «navis statim in terra fuit, ad quam ibant» (Joan. VI, 21). Quæ vero navis Jesum non portat, in medio mari continue versans, adversantium spirituum procella jactatur. Et quoniam hujus sæculi res vanitas sunt, ac semper fluctuant, nec quisquam hominum ad vitam provehit æternam, fieri non potest ut semitæ eorum intelligantur. Inclylorum itaque regum terræ seu etiam principum nullum a Dei pietate alienum opus post mortem relinquitur. Exstincta enim est gloria eorum. Non cognoscunlur vero, inquit, «viæ viri in adolescentia»; viri nimirum libidinum flamma æstuantis, præ morum utique instabilitate; pariterque «mulieris adulterœ», præ inverecundia. Vel Ecclesia gentium est, quœ semel baptismi lustratione abluta, ait nihil se turpe commisisse. Justus autem non est in adolescentia, siquidem «in brevi consummatus explevit tempora multa» (Sap. IV, 13). Ejusmodi est omnis mulier adultera, quœ se a sponso abjunxit, atque anima, quæ viro relicto ambulat post amatores suos.
Homiliæ in Canticum canticorum
PROLOGUS
[...] Et in his ergo, et in pluribus aliis locis invenies, scripturam divinam refugisse amoris vocabulum, et caritatis dilectionisque posuisse, Interdum, licet raro, proprio tamen vocabulo amorem nominat, et invitat ad eum atque incitat animas, ut cum dicit in Proverbiis de sapientia: «Adama eam, et servabit te; circumda eam, et exaltabit te; honora eam, et complectetur te» (Prov. IV, 6, 8). Sed et in eo libello, qui dicitur Sapientia Salomonis, ita scriptum est de ipsa sapientia: «Amator factus sum decoris ejus» (Sap. VIII, 2).
[...] Oportet igitur secundum hanc eamdem sapientissimi Salomonis deoctrinam eum qui sapientiam scire desiderat, incipere ab eruditione morali, et intelligere illud quod scriptum est: «Concupisti sapientiam, serva mandata, et Dominus dabit eram tibi» (Sir. I, 33).
LIBER III
VERS. 4. [...] Nec rursus reliquos filios Israel similiter dilexit ut Moysen, et Aaron, et Mariam; nec iterum Aaron et Mariam similiter dilexit ut Moysen, quamvis verum sit ut dicitur ad eum: «Parcis autem omnibus, quia omnia tua sunt, Domine amator animarum. Spiritus enim incorruptionis est in omnibus» (Sap. IX, 27; XII, 1); tamen ille qui mensura, et numero, et pondere disposuit omnia, secundum mensuram sine dubio uniuscujusque meritorum et dilectionis suæ temperat librum.
[...] Sed et omnes sancti qui de hac vita decesserunt, habentes adhuc charitatem erga eos qui in hoc mundo sunt, si dicantur curam gerere salutis eorum, et juvare eos precibus suis, atque interventu suo apud Deum, non erit inconveniens. Scriptum namque est in Machabæorum libris ita: «Hic est Jeremias propheta Dei, qui semper orat pro populo» (II Mac. XV, 14). Sed et ad apostolos hæc dici, ut supra jam dixi, non videbitur alienum, per hos enim omnis Ecclesia Dei, vel anima quærens Deum, introducitur in domum vini, ut supra diximus, et aromatibus atque odoribus repletur, et componitur in melius, sicut in posterioribus legimus, et docemur omnem ordinem rationemque charitatis.
VERS. 9. [...] Et hoc fortassis est quod ille scriptor divinæ sapientiæ dicit: «Ipse enim mihi dedit eorum quæ sunt scientiam veram, ut sciam substantiam mundi et virtutes elementorum, initiüm, et finem et medietatem temporum, vicissitudinum permutationes, et conversiones temporum, et anni circulos, et stellarum positiones, naturas animalium, et iras bestiarum, spirituum violentias et cogitationes hominüm, differentias virgultorum, et virtutes radicum; sed et quæcumque occulta et manifesta sunt cognovi» (Sap. VII, 17-21).
Excerta Procopiana in Canticum canticorum
CAPUT VII
VERS. 8. Ascendam in palmam. Assimilata palmæ, palmam sponsum vocat, Verbi altitudinem ac magnitudinem intelligens, quo et se ascensuram speravit in line Canticorum, quando perfecta est sponsa, quando etiam compos futura est uberum sponsi, quibus celsitudines illius significantur. Ideo assimilantur botris uvæ de qua dicit Salvator: «Ego sum vitis vera» (Joan XV, 1). Quæ autem ex verbi occultis procedunt, eam quæ boni hujus vini capax sit, sic dirigunt ac lætificant, ut quando oportet, et quibus oportet, et quantum oportet, loquatur. Labia enim sermonem, dentes prudentiam designant, juxta illud: «Ori tuo fac ostium et vectem, et verbis tuis fac modum et stateram» (Sir. XXVIII, 29). Eorum autem qui tales sunt, non solum sensa tuta sunt, verum etiam labia sensu devincta. Bonum vinum est, quod ex bono cordis thesauro profertur.
CAPUT VIII
VERS. 6. Pone me ut signaculum super cor tuum. Hortatur eam sponsus, ut omnem animi cogitatum et actionem sua figura informet. Hæc vero effici ait dilectione, quæ ut mors valida est. «Omnia» enim «suffert, omnia sustinet» (I Cor. XIII, 7). Idcirco valida est ut mors quæ peccatum enecat. Vel quia omnium mors dominata est propterea quod omnes in Adam moriuntur (I Cor. XV, 22), similiterque infernus, talis, inquit, charitas est et zelus quo decet Deo œmulari, durus in peccatores, ut zelus Eliæ et Phinees. Vel hoc sponsus ad illam ait: «Pone me ut signaculum» ad obsignandas cogitationes tuas et actiones. «Et usque ad mortem certa pro justitia» (Sir. IV, 33) Quin et Judæi ad infernum usque æmulati sunt, corruptis militibus.
Homiliæ in Visiones Isaiæ
HOMILIA VI
5. [...] Dicitur enim de sancto Spiritu, qui est secundum sapientiam, quia sit «multifarius, tenuis, mobilis» (Sap. VII, 22), et quia justus accipiat hunc subtilem spiritum.
Homiliæ in Jeremiam
HOMILIA II
1. «Deus mortem non fecit, neque detectatur in perditione viventium. Creavit enim ut essent omnia, et salutares generationes mundi, nec est in eis venenum mortis, neque inferni regnum super terram» (Sap. I, 13, 14). Deinde paululum ultra procedens reperio unde sit mors: «Invidia autem diaboli mors intravit in orbem terrarum» (Sap. II, 24). Omnia igitur bona in nobis et propter nos condidit Deus, sed nosmetipsi malitiam atque peccata propria in nobis attraximus voluntate.
HOMILIA VI
1. «Domine», inquit, «oculi tui ad fidem». Sicut oculi Domini super justos (Psal. XXXIII, 16), nam ab iniquis avertit eos; sic oculi Doinini ad fidem, ab infidelitate enim avertit illos. Quamobrem ab eo qui novit quid orando dicat, pulchre dictum est: «Domine, oculi tui ad fidem». Quod itaque hic scriptum est, tale est: «Domine, oculi tui ad fidem». Quoniam vero «verbum sapiens si audierit scius, laudabit et ad illud adjiciet (Sir. XXI, 18), vide quanta ex hoc dicto: «Domine, oculi tui ad fidem», possint effici, Paulus ait: «Nunc autem manent fides, spes, charitas, tria hæc: major autem horum est charitas» (I Cor. XIII, 13).
2. Deinde de peccatoribus videamus quod dictum est: «Flagellasti eos, et non doluerunt» (Jerem. V, 3). Sensibilia hæc flagella vivis corporibus illata, velint, nolint vapulantes, dolore eos afficiunt, at Dei flagella ejusmodi sunt, ut vapulantium quidam doleant, quidam non doleant. Expendamus, si possumus, quid sit dolere a flagellis Dei, et quid non dolere; ostendamus infelices non dolere a flagellis Dei, beatos autem dolere a flagellis Dei. Ait enim Sapientia: «Quis dabit super cogitatu meo flagella, et super labia mea signaculum astutum, ut in ignorationibus meis non parcant, et peccata mea non perdant me?» (Sir. XXIII, 2). Attende illud: «Quis dabit super cogitatu meo flagella». Ergo sunt flagella quæ cogitationem flagellent.
HOMILIA VII
3. [...] Item cur ubi alienus quispiam adoratus est in terra, ita Deus ordinarit ejici nonnullos e terra sua, et abire in terram de qua scriptum est: «Audi, Israel: quid est quod in terra inimicorum es? Computatus es cum descendentibus in infernum dereliquisti fontem vitæ Dominum, in via Dei si ambulasses, habitasses utique in pace in sæculum» (Baruch III, 9-13)
HOMILIA VIII
1. [...] «Sapientiam autem et disciplinam qui abjicit, infelix est, et vana spes ejus, et labores ejus insensati, et inutilia opera ejus» (Sap. III, 11), ait Sapientia, quæ dicitur Salomonis.
Selecta in Jeremiam
CAPUT II
32. Nunquid obliviscetur sponsa ornamenti sui? et virgo fasciæ pectoralis suæ? Populus autem neus oblitus est mei diebus quorum non est numerus. Loquitur ergo ad injiciendum ruborem. Numquid, ut idola, factus sum ipsis inutilis, et ea de causa meum detrectaverunt imperium? Quanquam deficientes a me, pulchritudine ac gloria se ipsos nudarunt: «Gloria» enim «æterna super caput justorum» (Sir. XXXI, 10).
Selecta in Jeremiam
CAPUT XXXI
16. Et revertentur e terra inimicorum. Scriptum est in Baruch: «Quid est quod in terra inimicorum es, et coinquinatus es cum mortuis?» (Baruch III, 10, 11) Cum enim justi terram obtinent, terra sanctorum est; cum vero grandis est peccantium numeros, terra inimicorum. Ita vero, inquit, revertentur, ut stabile sit filiis tuis reverti de terra inimicorum, a te adjutis, tuisque fructibus. Et in Exodo scriptum est: «Exaudivit Dominus populum, ejulatum illius ab operibus» (Exod. II, 23, 24), quod simile est huic loco; sed non de omnibus, verum de Ephraim plorante. Ephraim porro interpretatur «fructuosus».
CAPUT XLV
5. Et dabo animam tuam. Invenit enim animas justorum Deus; nam «justorum animæ in manu Dei sunt» (Sap. III, 1). At impiorum, ac si non essent, nullo habentur in pretio.
Homiliæ in Ezechiel
HOMILIA IV
2. Et emittam in eam famem, et tollam de ea hominem et pecus. Quomodo possum tam reconditas res in publicum proferre? Unde mihi ut exponere valeam, cur fames, cur fertilitas, cur abundantia, cur egestas terrae accidant? «O profundum divitiarum sapientiae et scientiae Dei» (Rom. XI, 33). Utrum propter homines et animarum malitiam immittatur fames? An propter angelos, quibus sunt commissa terrena, si peccaverint, accidant ea quæ videmus accidere? Si autem sunt quidam cœlestis dispensationis ministri qui fructibus præsunt, forte et propter illos infertilitas terræ eveniat. Plurima enim operum ejus in absconsis sunt, non possumus magnitudinem sapientiæ effari. «Arenam maris et pluviæ stillas, et dies sæculi quis dinumerabit? Altitudinem cœli, et latitudinem terræ, et profundum sapientiæ quis investigabit (Sir. I, 2)? Varie ergo mittitur fames super peccatricem terram.
HOMILIA V
4. [..] Quæ autem sequantur, me tacente cognoscitis. Idcirco formidans judicium Dei, et ante oculos mihi proponens illum judicii ordinem qui in Scripturis continetur, recordor dicti illius: «Pondus ultra te ne leves» (Sir. XIII, 2). Sed et illud: «Noli quaerere fieri judex, ne non valeas auferre iniquitates» (Sir. VII, 6).
HOMILIA VI
3. [...] Sæpe miratus sum id quod dictum est a Daniel ad presbyterum peccatorem, cui pro peccato nomen imponens: «Semen», inquit, «Chanaan et non Juda» (Dan. XIII, 56).
HOMILIA IX
2. [...] Inflatio, superbia, arrogantia peccatum diaboli est, et ob hæc delicta ad terras migravit de cœlo. Unde, «Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam» (Jac. IV, 6). Et «quid superbit terra et cinis» (Sir. X, 9), ut homo arrogantia sublevetur, oblitus quid erit, et quam fragili vasculo contineatur, et quibus stercoribus immersus sit, et qualia semper purgamenta de sua carne projiciat? Quid enim ait Scriptura? «Quid superbit terra et cinis»? et: «In vita ejus projecit interanea ejus» (Ibid. 9, 10). [...] Quanti presbyteri constituti obliti sunt humilitatis: quali idcirco fuerint ordinati, ut humiles esse desisterent. Quin potius humilitatem sequi debuerant, quia dignitatem fuerant consecuti, dicente Scriptura: «Quanto magnus fueris, tanto humilia te ipsum» (Sir. III, 20).
HOMILIA X
2. [...] Ante ergo gentiles, ante hæretici clementiam consequenter quam nos: si tamen fuerimus impii, si et nos peccata depresserint. Quanto enim propiores fuerimus Deo, et ad beatitudinem viciniores, tanto cum peccaverimus longius fiemus ab ea, proximi terribilium maximarumque poenarum. «Justum est quippe judicium Dei, et potentes potenter tormenta patiuntur» (Sap. VI, 7).
Commentaria in Evangelium secundum Matthæum
TOMUS XII
22. Simul autem conferes quod Petro dixit: «Vade post me, Satana» (Matth. IV, 10); et diabolo ei dicenti: «Haec omnia tibi dabo, si cadens adoraveris me: Vade, Satana», absque additamento, «post me». Post Jesum quippe esse bonum est, propterea dictum est: «Venite post me, et faciam vos fieri piscatores hominum» (Marc. I, 17). Tale et illud est: «Qui no accipit crucem suam, et sequitur me, non est me dignus» (Marc. X, 38). Et in universum observa vocem, «post»; bonum quippe est, cum quis post Dominum Deum ambulat, et post Christum, contra autem, cum quis sermones Dei retro projicit, vel cum transgreditur mandatum illud: «Post concupiscentias tuas non eas» (Sir. XVIII, 30). Et Elias tertio Regnorum populo dicit: «Usquequo claudicatis in duas partes? Si Dominus est Deus, sequimini eum; si autem Baal, sequimini illum» (III Reg. XVIII, 21). Et hoc quidem dicit Petro Jesus conversus, et id facit ei gratificans. Tu autem plura exempla colligens vocabuli , «conversus», maxime quæ ad Jesum pertineant, et ea simul contendens, reperies non supervacaneam esse vocem hanc. Sufficit autem in præsentia id ex Evangelio Joannis preferre: «Conversus autem Jesus, et videns eos (Petrum videlicet et Andream) sequentes se, dicit eis: Quid quæritis?» (Joan. I, 38) est, factum illud fuisse in eorum gratiam et beneficium ad quos conversus est.
TOMUS XIII
4. [...] Nobis autem ad eam quam super lunatico protulimus expositionem, proderit is qui in Sapientia de justi quidem æquabilitate et constantia ait: «Narratio pii semper est sapientia» (Sir. XXVII, 12); de iis autem quorum supra meminimus: «Stultus autm sicut luna mutatur» (Ibid.).
20. [...] Simile in libro Esther dictum esse de illo, inquies, cum scriptum est: «Cum deposuisset omnem ornatum suum» (Esther XIV, 2). Non enim idem est mundus simpliciter, et ornatus cœli, vel ornatus Esther; quod autem nunc in quæstione versatur, aliud est.
TOMUS XV
10. [...] Marcus autem et Lucas Servatorm dixisse referunt: «Quid me dicis bonum? Nemo bonus, nisi unus Deus» (Marc. X, 18; Luc. XVIII, 19); adeo ut vocabulum illud, «bonus», Deu attributum, alii præterea nulli attribuendum sit, nec enim quatenus bonus est Deus, eatenus dici queat: «Homo bonus, de bono thesauro proferens bonum» (Matth. XII, 35; Luc. VI, 45). Et Servator quidem quemadmodum est imago Dei invisibilis (Col. I, 15), ita et «imago bonitatis illius est» (Sap. VII, 26); alia est autem vocis hujus, «bonus», significatio, cum inferiori cuivis applicatur, si modo respectu Patris, imago est bonitatis ipsius, et eam habet erga reliqua omnia rationem, quam banitas Patris erga ipsum, vel etiam proportionem quamdam allinem magis et propinquam inter bonitatem Dei, respectu Filii, qui bonitatis ipsius imago est, observare licet, quam Servatoris respecto homini boni, vel boni operis, vel arboris bonæ, plus etenim inferioribus bonis Servator præstar, quatenus imago est bonitatis Dei ipsius, quam Deus, qui bonus est, Servatori qui dixit: «Pater qui misit me, major me est» (Joan. XIV, 28), qui et aliorum ratione est bonitatis Dei imago.
TOMUS XVI
3. [...] Tunc et qui Christum morti addixerunt scribæ, mente indurati, et excæcati ratione, in sanctarum Scripturarum sensus minime penetrabant; et ii omnes eum morte damuassent Jesum, morti quæ Christi hostis est traditi sunt, et cum Jesum ludificat essent, facti sunt ipsi jocus atque ludibrium, cum exercitibus circumdata fuit Jerusalem; quo scilicet tempore «appropinquavit desolatio ejus» (Luc. XXI, 20) quinetiam cum Jesum flagris cecidissent, ipsi flagellati sunt, et fagellantur porro, «donec plenitudo gentium intrarit» (Rom. XI, 25) nam «qui in altum mittit lapidem, in caput suum mitti» (Sir. XXVII, 28); atque hæc omnia facta sunt, ut ab illis quidem recedat visitatio, ad eos vero e gentibus transeat qui salutem consequuntur, una cum «reliquiis secundum electionem» (Rom. XI, 5); «nisi» enim «Dominus exercituum reliquisset eis semen, quasi Sodoma fuissent, et quasi Gomorrha similes essent» (Isa. I, 9). [...] Tanto igitur exorto vero lumine, ac illud ostendente Dei Verbo, ac dicente: «Ecce vir, Oriens nomen ejus» (Zach. VI, 12); lumen tamen nentiquam viderunt, quoniam «excæcavit illos malitia eorum, et nescierunt sacramenta Dei» (Sap. II, 21, 22), et novam ac incredibile populo unumquemque prophetarum lucernam esse; exortum vero Solem ipsum justitiæ non agnoverant (Malach. IV, 2); idcirco et si quam habere lucernam visi sunt, iis ablata est; at gentium populus in tenebris sedens lumen vidit, non quale viderat Israel exiguum scilicet; exiguum quippe lumen unusquisque prophetarum erat, sed populus in tenebris sedens, lumen magnum, Dominum nempe et Servatorem nostrum Jesum Christum vidit, cujus tum apparet magnitudo, cum «attingit a fine terræ, usque ad finem fortiter, et disponit» ecclesias «suaviter» (Sap. VIII, 1), quando Spiritus ipsius replevit terram, completo tum vaticinio quod «in novissimis diebus manifestum futurum montem Dei» prænuntiat, et nunc «eunt ad eum omnes gentes» (Isa. II, 2); et is quidem est Jesus Christus.
TOMUS XVII
25. «Tunc abeuntes Pharisæi consilium inierunt adversus eum, ut capereat eum in sermone» (Matth. XXII, 13 et seq.), et reliqua, usque ad id: «Et relicto eo abierunt». Loci hujus, juxta ipsius contextus verba, hæc mihi videtur esse sententia. Judæi, utpote peculiarem, secundum Moysis legem, doctrinam, et diversam a gentium instituto vitæ rationem tuentes, illudque dogma observantes: «Usque ad mortem certa pro veritate, et Deus pugnabit pro te« (Sir. IV, 33), ne legem Dei violarent, victricibus sui gentibus adversabantur; et sæpe in præsentissimum vitæ discrimea adduci sunt, cum Romanis, qui propter Judæorum peccata superiores ipsis evaserant, Cæsaris statuam templo Dei inferre volentibus palam obsisterent.
32. [...] Mulier quidem dicta est Sapientia propter illud: «Quæsivi sponsam mihi eam assumere» (Sap. VIII, 2); ipsaque amanda est, juxta id quod a Salomone dictum est: «Dilige eam et conservabit te» (Prov. IV, 6), vir autem ipsius sapiens est.
SERIES
12. [...] Inflati sunt autem, et per inflationem decidunt in judicium diaboli (I Tim. III, 6), nec quærunt per humilitatem ascendere a judicio inflationis, cum deberent recordari Sapientiæ verbum dicentis: «Quantum magnus es, tantum humilia te, et coram Deo invenies gratiam» (Sir. III, 20); quod primum Dominus consummavit.
42. [...] Non autem potest comprehendere mendacium eos, qui ex Judæa, litera, fugiunt ad spiritualia et intelligibilia, et sublimes veritatis montes. Ut autem intelligamus: «Fugiant in montes» (Matth. XXIV, 16), accipe exemplum, quod dicitur manifeste de fuga laudabili, quale est quod ait Apostolus: «Fugite fornicationem (I Cor. VI, 18), et quod ait Sapientia: «Quasi a facie serpentis fuge peccatum» (Sir. XXI, 2), vel quale est quod in mysterio dicit Rebecca Jacob: «Ecce Esau frater tuus minatur occidere te. Nunc ergo, fili, audi vocem meam, et surgens fuge ad Laban fratrem meum in Carran, et habita cum illo aliquot dies, donec avertatur ira fratris tui» (Gen. XXVII, 42-44).
44. [...] Qui vult fugere fornicationem, audiat et illud quod dicitur: «Cum saltatrice noli assiduus esse, ne forte consumaris in desideriis ejus» (Sir. IX, 4). Fugit autem fornicationem abundantius, qui accendentes et excitatrices seminis escas, in quantum valet, evitat, et vino, si potest fieri, non utitur donec transeat ferventior ætas. Si autem utitur, modico utatur secundum apostolicum præceptum dicens Timotheo: «Jam noli aquam bibere, sed vino modico utere, propter stomachum tuum, et frequentes tuas infirmitates» (I Tim. V, 23). Et quid plura? llle est qui fornicationem fugit, et semper fugam istam laudabilem operatur quæ a Deo fugere non permittit. Operatur autem hane fugam qui promptus est ad fugiendam fornicationem. Et non solum fornicatio nobis est fugienda, sed et omne peccatum. Ideo bene dixit Scriptura: «Quasi a facie serpentis fuge peccatum» (Sir. XXI, 2).
61. [...] Si autem non se abstinuerint ab hujusmodi, et magnum sapuerint propter quod constituit eos Dominus super familiam suam, sciant quoniam veniet Dominus eorum in die qua non putant, et hora qua nesciunt (I Tim. II, 46), et dividet eos, et partem eorum cum hypocritis et infidelibus ponet; et cum fuerint inter hypocritis et infideles positi, nihil eis proderit quod constituti a Domino sunt super familiam ejus. Ut autem timeamus illud quod ait, «dividet eum», convenit recordari ea quæ a Daniele sunt dicta contra presbyteros malos, quoniam «angelus Domini habens glaudium scindet te medium» (Dan. XIII, 55). Scindens autem dividet. Ausi sumus uti in hoc loco Danielis exemplo, non ignorantes quoniam in Hebraeo positum non est, sed quoniam in Ecclesiis tenetur.
69. «Tollite ab eo itaque talentum, et detur ei qui habet decem talenta» (Matth. XXV, 28). Vides quia tollitur talentum a malo servo et pigro, et datur ei qui habet decem talenta. Quomodo autem tollitur ab aliquo, quod datum fuerat ei, et alteri datur bene agenti, ut habeat etiam hæc super illa quæ acquisivit, non satis facile est explicare; tamen possibile est. Quoniam qui idoneum facit in aliquo sensum in dogmatibus veritatis, potest sua divinitate Deus auferens sufficientiam ab eo, qui pigrius ea est usus, dare ei qui eam multiplicavit. «Omni enim habenti dabitur, et abundabit; ab eo autem, qui non habet, et quod habet auferetur ab eo» (Ibid. 29). Utputa, fidem habenti quæ est ex nobis, dabitur gratia fidei quæ est per spiritum fidei, et abundabit; et quidquid habuerit quis ex naturali creatione, cum exercuerit eum [illud], accipit ad [id] ipsum et ex gratia Dei, ut abundet et firmior sit in eo ipso quod habet. Non enim de sapientia sola, sed de omni virtute intelligendum est nobis quod ait Salomon: «Et si fuerit quis perfectus inter filios hominum, si abfuerit ab illo sapientia tua, in nihilum reputabitur» (Sap. IX, 6). Sic et qui perfectus fuerit in castitate, aut in justitia, aut in virtute, aut pietate, non fuerit autem ei aut castitas, aut justitia, aut virtus, aut pietas quæ venit ex gratia Dei, in nihilum reputatur hujusmodi homo.
Homiliæ in Lucam
HOMILIA XXI
[...] Magnum est cor hominis, et spatiosum, et capax, si tamen mundum fuerit: Vis ejus magnitudinem latitudinemque cognoscere? Vide quantam divinorum sensuum magnitudinem capiat. «Ipse», ait, «dedit mihi eorum, quæ sunt, notitiam, rationem mundi scire, et opera elementorum, principium et finem et medietatem sæculorum, temporum varietates, et translationem mensium, annorum circulos, et siderum sedes, naturas animalium, et furores bestiarum, spirituum violentias, et cogitationes hominum, diversitates arborum, et vim radicum» (Sap. VII, 17-20).
Commentaria in Evangelium Joannis
TOMUS I
18. Tertio illud ex quo, unde tanquam ex præexiftenti materia oriantur alia, principium exiftimant illi, qui materiam ingenitam astruunt. Secus vero apud nos est, qui credimus ex non entibus Deum entia fecisse, ut mater illa septem martyrum in Maccabæorum gestis (II Mach, VII, 28), et pœnitentiam angelus in Pastore docuit.
TOMUS II
7. [...] Quin Mardochæus etiam in libro Esther juxta Septuaginta, non exsistentes vocat inimicos Israel, dicens: «Ne tradideris sceptrum tuum, Domine, non exsistentibus» (Esther XIV, 11).
16. [...] Nam cum sit scriptum, Deum esse Deum Abraham, et Deum Isaac, et Deum Jacob (Exod. III, 6, 15, 16; IV, 5), qui voluerit, quia dictum sit, «vita erat lux hominum» (Joan. I, 4), lucem ad nullum alium præterquam ad homines pertinere, existimet oportet is pari modo, Deum nullius alterius Deum esse, nisi tantum horum trium patrum. Verum Eliæ profecto etiam est Deus (IV Reg. II, 14), et, ut inquit Judith (Judith IX, 2), patris sui Symeon, atque etiam Hebræorum est Deus (Exod. III, 18; V, 3; VII, 16; IX, 1, 13; X, 3). Quamobrem si nihil prohibet Deus aliorum quoque esse Deum, eodem modo nihl prohibeat oportet, lucem hominum esse etiam aliorum, præterquam hominum, lucem.
TOMUS VI
15. [...] Et ne quis suspicetur eum qui sit invisibilis, quique penetret ad omnem hominem et ad totum mundum, diversum esse ab eo qui humanam sumpsit carnem, et «super terram est vis, et cum hominibus est conversatus» (Baruch III, 38), conjungit illis verbis: «In medio vestri stat, quem vos nescitis», illud: «Qui post me venturus est» (Joan. I, 27), hoc est, qui post me manifestandus est.
19. [...] Nisi forte quis dicturus est, eo quod morlalis natura non capax sit neque possit illo pertingere alîquando ut calceamenta ipsa solvere atque gestare possit, ut dignum est ipsis, Joannem vera a narrantem habere illud, ut nunquam fuerit idoneus ac ne dignus quidem solvere corrigiam calceamentorum pro dignitate ipsius Christi; quia, quamvis multa cognitione percepimus, adhuc relinquanlur tamen multa nondum intellecta: «Quoniam cum absolverit homo, tunc incipit; et cum quieverit, tunc incertus erit», juxta Jesu filii Sirach Sapientiam (Sir. XVIII, 6).
36. [...] Atque simulacrum quidem multæ credulitatis per hæc producitur illius, cui tales pro hominum salute perficiuntur victimæ; sed profecto mente generosiore, quæ calleat solvere quæ dicuntur contra providentiam, egemus, ut simul de omnibus quæ veluti secretiora sunt et supra humanam naturam, nos excesemus: «Magna enim judicia» Dei, «eaque ægre nec facile narrantur», atque «ob hanc causam rudes animæ erraverunt» (Sap. XVII, 1).
37. [...] Hæc autem omnia perficiens, Patris magis voluntatem ipsum tradentis pro impiis perficiebat quam suam ipsius. Bonus etenim est Pater; Servator vero imago est bonitatis ipsius (Sap. VII, 26); porro toti mundo officia conferens, quoniam Deus in Christo mundum sibi ipsi reconciliat (II Cor. V, 19), antea propter malitiam inimicum factum, tum via, tum ordine officia confert his rebus in quas ipse beneficia confert, non subito accipiens scabellum pedum, nempe inimicos omnes.
TOMUS X
22. [...] Alius vero quispiam dicet templum quod ostenditur, non esse illud a Salomone exstructum, nam eversum fuit e captivitatis temporibus (II Paralip. XXXVI, 19), sed quod Esdras ædificaverit (III Esdr. VI, 1 seqq.); de quo non possumus aperte ostendere orationem vera narrantem de quadraginta et sex annis. Apparet etiam apud Machabaica (I Mach. I, 22 seqq.) multam inconstantiam, et confusionem fuisse circa templum, et circa populum; et haud scio, an tunc reædificatum fuerit tot annis.
TOMUS XIII
5. [...] Quamobrem vide num fons Jacob, ex quo bibebat aliquando Jacob, sed nunc non bibit; atque etiam bibebant filii sui, sed nunc potum habent illo priori potu præstantiorem, quin biberunt etiam pecora eorum, possit esse universa Scriptura; aqua vero Jesu, illud esse possit, quod est supra ea quæ scripta sunt; non omnibus autem scrutari licet quæ sint superiora his quæ scripta sunt, nisi qui assimilatus fuerit ipsis, ne objurgetur audiens: «Te difficiliora ne quæras, et te fortiora ne vestiga» (Sir. III, 22).
25. [...] Est enim imago ejus bonitatis, splendorque non Dei, sed ejus gloriæ, ejusque lucis æternæ, et radius, non Patris, sed ejus potestatis, sinceraque præpotentis ejus gloræ fluxio, et speculum immutabilis ejusdem operationis (Sap. VII, 25, 26), per quod speculum Paulus et Petrus eisque similes Deum vident, dicentis: «Qui vidit me, vidit Patrem meum, qui misit me (Joan. XII, 45).
46. [...] At alius quidam dicturus est, omnia legalia et prophetica Mosen ac prophetas accurate intellexisse, juxta spiritualem intelligentiam, et, ut oportebat, tecte et considerate scripta, ea esse quæ seminata sunt; quoniam autem «si sermonem sapientem audierit sapiens, laudabit eum, et ad ipsum addet» (Sir. XXI, 18), perspicuum esse apostolos rerum magis reconditarum et profundarum usos seminibus, quæ Moyses et prophetæ distribuissent, eo pervenisse ut assequerentur visiones veritatis multo copiosiores, nimirum Jesu illorum oculos attollente, et illucescente illorum mentibus, quæ copiosiores visionres messis regionum albarum erant; cæterum non quia fuerint abjeciores prophetæ ac Moses, a principio eos non vidisse omnia, quæ apostoli in adventu Christi; sed quia veluti exspectabant temporis plenitudinem; quo quidem tempore cum eximii illius Jesu Christi adventu revelanda erant etiam excellentiora his quæ unquam vel dicta vel scripta fuerint in mundo, ab eo qui non rapinam arbitratus est se Deo æqualem esse, sed seipsum exinanivit, forma servi accepta (Philipp. II, 6, 7).
57. [...] Apparet autem sanctis, qui antea ex hac vita emigrarint, curam esse de populo, quemadmodum in Machabæorum gestis scriptum est, post plurimos annos ab obitu Jeremiæ: «Hic est Jeremias, Dei propheta, qui multum orat pro populo» (II Mach. XV, 14). Vide ergo num exponere possimus, quod Abraham regulus quispiam exsistens, ægrotante sibi filio, eoque morituro, Dominum rogat pro filii laborantis sanatione, profectus ad ipsum, et obsecrans ut descendat et curet suum filium jam moriturum.
58. [...] Sed quomodo non impium est, et præter evidentem rationem de mundi Opifice, quod ante ipsum mundi Opificem angeli ejus viderint sanum et sincerum modum vivendi eorum qui propter potentiam Servatoris meliores facti fuerint, contra Scripturam dicentem: «Num occultabitur homo in locis latentibus, et ego non videbo eum» (Jerem. XXIII, 24)? et: «Dominus scrutans renes, et corda» (Psal. VII, 10); et: «Dominus cognescens cogitationes hominum, quoniam vanæ sunt» (Psal. XCIII, 11)? Quomodo etiam servat illud: «Qui videt omnia ante ortum ipsorum» (Dan. XIII, 42), maxime si natura sanati designata ab horæ numero, sit natura medicamenti facta numero qui accommodatus est ad quietem? Quod vero scriptum est propter corruptionem eorum, qui sunt animales, in fine eorum quæ exposuimus ab eo dicta fuisse, æquivocatio utentis est, et introducentis aliam quartam naturam, quod ipse non approbat.
TOMUS XIX
2. [...] Atque aurum sane omne, cæterorum qui in gazophylacio ferebant quæ habebant, arena erat pauca comparatione verborum Jesu. Sapientia siquidem erat quivis ejus sermo, de qua dicitur: «Omne aurum coram sapientia est pauca arena; et ceu cœnum reputabitur argentum coram ea» (Sap. VII, 9); et hæc certe considerabunt, quotquot edocti sunt audire sapientiam illam quæ annuntiatur inter perfectos, in mysterio absconditam, quam prædestinat Deus ante sæcula ad justorum suorum gloriam» (I Cor. II, 6, 7).
TOMUS XX
4. [...] Quod vero diluvium seminis Cain defendi causa factum fuerit, Sapientiæ liber Salomoni inscriptus, his verbis docet: «Recedens autem ab ipsa, injustus in ira sua periit cum animis fratricidis, per quem inundatam terram rursus servavit Sapientia, vili ligno justum gubernans» (Sap. X, 3, 4). Quin etiam idem mihi videtur docere de Sodomis Salomon, eos cum sua ipsorum terra incendio periisse memorans, «quorum etiamnum malitiæ testimonio fumosum restat solum, et plantæ intempestivum fructum ferentes» (Sap. X, 7).
5. Et ergo qui fuerit Abrahæ semen, licet etiam fieri, si diligentiam adhibeat, ejus filius; quemadmodum factu facilimum est, ut nulla diligentia, nullaque cultura adhibita, hoc etiam perdat, quod semen Abrahæ erat. Porro hi ad quos erat sermo, nondum erant deploratæ spei, sciente Jesu eos etiamnum Abrahæ semen esse, ac vidente eos nondum amisisæ facultatem eam qua fieri poterant Abrahæ filii; tanquam enim facile factu esset, ut præterquam quod semen essent Abrahæ, etiam filii efficerentur, inquit ad eos: «Si filii Abrahæ estis, opera Abrahæ facite». Ut autem sunt quidam semen Abrahæ, sic alii exsistentes semen, non sunt semen dicente Daniele: «Semen Chanaan, et non Juda» (Dan. XIII, 56); sic alii aliorum sunt, et non sunt, dicente Sapientia: «Semen exsecratione devotum ab initio» (Sap. XII, 11).
21. [...] Verumtamen factus fuit homicida hic ab initio rerum exsistentium; qui, opinor, factus principium figmenti Domini (Job XL, 14), invidit his quæ creata fuere ut essent. Sic invidia mors introivit in mundum (Sap. II, 24); semper homines diabolo occidente, in quibus viventibus vitam invenerit, donec omnibus inimicis positis sub pedes Filii Dei, ultimus hostis ejus mors abolebitur (I Cor. XV, 25).
33. [...] Et quoniam quatenus Dominus panis est vivus qui e cœlo descendit (Joan. VI, 51), sub gustum cadit, nutriens animam; cadens etiam sub visum, quatenus sapientia est, cujus pulchritudinis amatorem se esse fatetur ille, qui dicit: «Amator factus sum illius pulchritudinis» (Sap. VIII, 2); nobis etiam illud præcipiens: «Ama eam, et servabit te» (Prov. IV, 6); hanc ob causam in Psalmis dictum est: «Gustate, et videte, quod suavis est Dominus» (Psal. XXXIII, 9).
TOMUS XXVIII
3. [...] Quocirca memores simus necesse est illius dicti: «Ne percuncteris reverti ad Dominum neque differas de die in diem» (Sir. V, 8); et illius: «Ne dixeris: Rediens redi, et cras dabo tibi, cum possis beneficium conferre» (Prov. III, 28). Itaque necessario nobis existimandum est, acensationem esse Marthæ, quod tardius scriptum fuerit: «Sustulerunt igitur lapidem», cum alioquin res postularet, ut cum dixisset Jesus, «Tollite lapidem», deinceps sequeretur, «Tulerunt ergo lapidem».
4. [...] Quod si apertius etiam docere opus est quem quidem deceat imitari Jesum superne oculos attollentem, dum etiam ipse attollit oculos suos; et quisnam hoc facere non debeat, sed publicani imitatione, non solum procul a templo stare, verum etiam non velle oculos attollere, in medium adducemus ex Daniele quæ scripta sunt de iniquis senibus amatoribus Susannæ, hunc in modum se habentia: «Et averterunt mentem suam, et declinarunt oculos suos, ne in cœlum suspicerent, neque memores essent judiciorum justorum» (Dan. XIII, 9). Adducemus etiam in medium quæ de Susanna scribuntur hoc modo dicta: «At illa flens suspexit in cœlum, quoniam cor ejus fidebat Domino» (Dan. XIII, 35).
13. Sed quæres an qui prophetat, is omnino e Spiritu sancto prophetet, etiamsi aliquibus non videatur hoc dictum quæstionem postulare. Verum quomodo non est hoc quæsitu dignum, si David post peccatum in Uriam commissum, timens ne ab se auferretur Spiritus sanctus, inquit: «Spiritum sanctum tuum ne auferas a me»? (Psal. L, 13). Quod si quis etiam admittat illud: «Spiritus sanctus disciplinæ effugiet dolosum, et recedet a pravis consiliis» (Sap. I, 5), aperte videbitur ostendere Spiritum sanctum animam dolosam fugere, etiamsi in ea ante dolum et peccatum habitaverit.
TOMUS XXXII
2. [...] Nam vasa mortis nemo alius arcu suo quem tetendit, paravit, nisi ille cujus invidia mors intravit in orbem (Sap. II, 24).
14. [...] Scriptum est enim et hoc quoque: «Ne comprimaris cum eo in catino» (Sir. XXXI, 17).
Commentaria in Epistolam B. Pauli ad Romanos
LIBER I
3. Segregatus in Evangelium Dei. In Paulo non sola generalis vocatio ad apostolatum designatur, sed et electio prostinus secundum Dei præscientiam subsecuta per hoc quod segregatus dicitur in Evangelium Dei; sicut alibi ipse de se dicit: «Cum autem complacuit Deo, qui me segregavit de utero matris meæ, ut revelaret Filium suum in me» (Galat. I, 15, 16). Quod tamen hæretici ad calumniam vocant, dicentes eum segregatum esse ab utero matris suæ ob hoc quod in eo naturæ bonitas inerat; sicut e contrario de his, qui malæ naturæ sunt, dicatur in Psalmis, quia «segregati sunt peccatores ex utero» (Psal. LVII, 4). Nos autem dicimus quod neque Paulus fortuito aut naturali differentia electus est, sed electionis suæ causas in semetipso dedit ei qui scit «cuncta antequam fiant» (Dan. XIII, 42); neque peccatores qui separantur a ventre judicis iniquitate separantur.
5. [...] Christus enim Dei virtus et Dei sapientia dicitur (I Cor. I, 24), qui et vapor virtutis Dei, et manatio gloriæ Omnipotentis purissima, et splendor lucis æternæ, et imago bonitatis Dei appellatur (Sap. VII, 25, 26).
18. [...] Non enim vi res agitur, neque necessitate in alteram partem anima declinatur, alioquin nec culpa ei, nec virtus posset adseribi, nec boni electio praemium, nec patratio mali supplicium mereretur, sed servatur ei in omnibus libertas arbitrii, ut in quodcunque voluerit, ipsa declinet, sicut scriptum est: «Ecce posui ante faciem tuam vitam et mortem, ignem et aquam» (Deut. XXX, 15; Sir. XV, 17, 18)
LIBER II
3. [...] Sed sicut omnia in mensura facit Deus, et pondere et numero (Sap. XI, 21), ita etiam patientiæ ejus certa mensuram credendum est esse consummatam vel ab his qui diluvio perierunt, vel ab his qui in Sodomis cœlesti igne vastati sunt.
4. [...] Requiritur sane a quibusdam cur dies hic, de quo superius bibliothecas propheticas movimus, in fine mundi statutus sit, ut omnes qui ab initio sæculi usque ad finem ipsius defuncti sunt, ad hunc ultimum diem judicandi reserventur. Cujus rei interiores causas certum est secretioribus mysteriis contegi. «Mysterium» vero «regis abscondere bonum est» (Tob. XII, 7). Tamen explanationis gratia dicemus, in quantum possibile est paginis verba committere.
7. Cur tamen ira et indignatio Judæo primum et Græco? Quia et gloria et honor ipsis primum. Prius enim illis credita sunt eloquia Dei (Rom. III, 2), et ipsi dicunt: «Beati sumus, Israel, quia quæ placent Deo nobis nota sunt» (Baruch IV, 4).
13. [...] Revertetur ergo ad allegorias necessitate compulsus, et dicet circumcidi aures, cum secundum Salomonis monita non recipiunt vanam auditionem, et cum oppilantur, ne audiant judicium sanguinis, et cum sepiuntur spinis ne recipiant obtrectationem (Sir. XXVIII, 28), sed ut soli verbo Dei pateant, et his quæ ad ædificationem dicuntur.
LIBER III
2. [...] Potest adhuc et alio modo explanari quod dixit: «Non est justus quisquam» (Rom. III, 10); vel quod ait: «Non justificabitur in conspectu tuo omnis vivens» (Psal. CXLII, 2); quia donec quis vivit in corpore, justificari non potest nec pronuntiari justus, sed cum exierit de corpore, et de vitæ hujus agone discesserit, sicut et Scriptura dicit: «Ne beatificaveris hominem ante mortem, quia nescis quæ erunt ejus novissima» (Sir. XI, 30); et iterum dicit Ecclesiastes: «Et laudavi homines defunctos qui jam mrotui sunt, magis quam vivos qui adhuc vivunt; sed melior super utrosque qui nondum natus est» (Eccle. IV, 2, 3). Habes adhuc et aliam Scripturæ sententiam quæ dicit, quia quicunque minimus est in regno Dei, major sit eo qui in corpore est, etiamsi Joannes ille sit, quo major inter natos mulierum non fuit (Matth, XI, 11). «Non est» ergo «justus quisquam». Et addidit: «Non est intelligens» (Rom. III, 10, 11). Et revera cum Apostolus ipse ex parte se dicat agnoscere, et ex parte intelligere (I Cor. XIII, 9), quis erit qui dicatur intelligens? Quantumcunque enim quis intelligere (Ibid. 12), quia post depositionem terreni corporis refertur facie ad faciem intelligere, nunc vero, ut ait Scriptura: «Corruptibile corpus aggravat animam, et demergit terrena habitatio sensum multa cogitantem» (Sap. IX, 15). Unde fit ut non sit «intelligens» quis, nec «requirens Deum» (Rom. III, 11). Dum enim corporis sollicitudinibus occupamur, et quæ hominum sunt quærimus (I Cor. XII, 32, 33), Deum quærere, vel quæ Dei sunt cogitare non possumus.
7. [...] Neque enim sufficit ad intelligendam et considerandam non quamcunque humanam, sed ipsam Dei justitiam, et judicia quæ ex ipsa descendunt, de quibus dicitur quia sunt «abyssus multa» (Psal. XXXV, 7), et quia tam profunda sit justitia Dei et justicia, ut Apostolus dicat: «Quam inscrutabilia sunt judicia Dei» (Rom. XI, 33). Sed et Sapientia ita ad homines loquitur, quasi non possit justitia Dei naturæ solius motibus sciri, sed per doctrinæ studium quæri; et ideo dicit: «Discite justitiam qui judicatis terram» (Sap. I, 1; Psal. II, 10). Quamobrem ad Dei justitiam cognoscendam nihil prorsus opitulabitur lex naturæ, etiamsi videatur aliquid sentire de humana justitia. Illa enim lex potest sentire quod inter homines justum sit, ut quod in se quis pati non vult, hoc ne proximo faciat (Tob. IV, 6).
LIBER IV
10. [...] Legant Machabæorum libros, ubi cum omni instantia mater cum septem filiis martyrium suscipit, quique non solum martyrium patienter excipiunt, verum et contumelias ingerunt in tyrannum (II Mach. VII, 1 seq.), et videant si verum est quod dicunt, quia «vix pro justo quis moritur».
11. [...] Imitatur enim illum, «qui cum peccatum nn fecisset, peccatum pro nobis factus est» (II Cor. V, 21); et cum Deus esset, inter homines conversatus est (Baruch III, 36, 38).
LIBER V
2. [...] Tamen et simpliciore intellectu potest videri ideo plures dictos, quia quamvis qui ex Adam peccatores facti sunt multi sint, tamen qui per gratiam Christi vivificantur ideo plures dicti sunt, qia etiam ille ipse ex quo in cæteros mors peccati diffusa est, additur nomero eorum, eo quod cum omnibus, quos ipse fecerat sub delicto, etiam ipse salvetur, sicut de Sapientia dicitur: «Hæc», inquit, «illum qui primus factus est patrem mundi, cum solus esset creatus, custodivit, et liberavit eum de peccato suo» (Sap. X, 1).
3. [...] Nihil enim sine justitia agere debet qui justificatur a Christo, secundum eum qui dicit: «Beati qui custodiunt judicium, et faciunt justitiam in omni tempore (Psal. CV, 3); et secundum quod Sapientia pronuntiat dicens, quia «et si perfectus sit quis in filiis hominum, si non adsit ei justitia a Deo, in nihilum reputabitur» (Sap, IX, 6).
LIBER VI
3. [...] Nec puto quod unum esse senserit Apostolus doctrinam, et formam doctrinæ, sed mihi videtur quod formam doctrinæ minu esse scierit, quam ipsam doctrinam. Et nunc quidem in præsenti vita dum in corpore sumus, et «aggravat terrenum hoc habitaculum sensum multa cogitantem» (Sap. IX, 15), formam doctrinæ habemus, non ipsam doctrinam, sicut idem Apostolus in aliis dicit: «Nunc autem videmus per speculum in ænigmate»; ipsa autem doctrina sit de qua dicit: «Tunc autem videbimus facie ad faciem» (I Cor. XIII, 12). Unde et in præsenti vita puto quod formam atque umbram virtutum tenere possimus, ipsas vero virtutes, tunc cum venerint illa quæ perfecta sunt.
LIBER VII
1. [...] Sed et Davit dicit: «Qui facit angelos suos spiritus» (Psal. CIII, 4). Et Daniel nihilominus testatur et dicit: «Benedicite, spiritus et animae justorum, Dominum» (Dan. III, 86). [...] Certum est autem quod filius quis Dei per spiritum servitutis. Initium ergo serviendi Deo, quia «initium sapientiæ timor Domini» (Sir, I, 16) est, per spiritum timoris impletur, cum parvulus adhuc quis dicitur.
4. [...] Hoc et sapientia per Salomonem dicebat, quin «corruptibile corpus aggravat animam, et deprimit terrena habitatio sensum multa cogitantem» (Sap. IX, 15); et idem Paulus: «Dum enim sumus in corpore, peregrinamur a Domino» (II Cor. V, 6, 8), et cupit magis peregrinari a corpore et adesse ad Dominum.
10. [...] Si ergo vis vincere cum judicaris (Psal. L, 6), fac quod de justo scriptum est: «Dispone semones tuos in judicio» (Psal. CXI, 5); «Præpara opera tua ad exitum» (Prov. XXIV, 27); «Mementote novissimorum tuorum, et in æternum non peccabis» (Sir. VII, 40); ne tibi contingat illud quod de quodam scriptum est: «Cum judicatur, exeat condemnatus» (Psal. CVIII, 7).
13. [...] Vera est enim Scriptura quae dicit: «Scitote quoniam Dominus ipse est Deus» (Psal. XCIX, 3). Unus autem uterque est Deus quia non est aliud Filio divinitatis initium quam Pater; sed ipsius unius Paterni fontis, sicut sapientia dicit: «purissima» est «manatio» (Sap. VII, 25) Filius. Est ergo Christus «Deus super omnia». Quae «omnia»? Illa sine dubio quæ et paulo ante diximus, «super principatus, et potestates, et virtutes, et omne nomen quod nominatur non solum in hoc sæculo sed etiam in futuro» (Ephes. I, 21). Qui autem super omnia est, super se neminem habet. Non enim post Patrem est ipse, sed de Patre. Hoc idem autem Sapientia Dei etiam de Spiritu sancto ingelligi dedit, ubi dicit: «Spiritus Domini replevit orbem terrarum et qui continet omnia, scientiam habet vocis» (Sap. I, 7). Si ergo Filius «Deus super omnia» dicitur, et Spiritus sanctus continere omnia memoratur, Deus autem Pater est «ex quo omnia», evidenter ostenditur naturam Trinitatis et substantiam unam esse, quæ est super omnia.
17. [...] Et Sapientia dicit: «Vasa figuli probat fornax; et homines justos, tentatio» (Sir. XXVII, 6). Habet ergo nostri Deus potestatem sicut et figulus luti, ut faciat ex eadem massa vasa ad honorem, et vasa ad contumeliam.
LIBER VIII
4. [...] Quæ autem bona sint quæ evangelizant, hoc est, quæ annuntiant, videamus. Quamvis hoc ipsum quod dicit evangelizare, interpretatur «bona annuntiare», quæ sint tamen bona quæ bonis addidit, requiramus. Unum et verum bonum est Deus (Matth. XIX, 17), cujus imago bonitatis est Filius (Sap. VII, 26), et Spiritus ejus qui dicitur bonus (Psal. CXLII, 10). Istud ergo unum bonum, quia in Deo Patre, et Filio, et Spiritu sancto est, «bona» nominavit. Hoc est enim quod annuntiant evangelistæ, secundum præceptum Domini et Salvatoris nostri dicentis: «Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti» (Matth. XXVIII, 19). Hæc sunt ergo evangelizantium bona (Isa. LII, 7).
5. [...] Judæi autem usque adhuc quærunt de Christo, et interrogant Scripturas de eo, et non inveniunt, quia crux ejus Judæis est scandalum (I Cor. I, 25). Et ideo dicit ad eos: «Totu die expandi manus meas ad populum non credentem, et contradicentem» (Isa. LXV, 2), hoc est, cum penderet in cruce, illi non solum non invenerunt eum, sed insuper dixerunt: «Si Filius Dei es, descende nunc de cruce, et credimus tibi» (Matth. XXVII, 40, 42). Sed audi quid etiam in Sapientia Salomonis dicatur, quia «non invenietur ab his qui tentant eam: apparebit vero his qui non sunt increduli ad eum» (Sap. I, 2). Sed ne hoc quidem a nobis convenit ignorari, quod in exemplaribus Hebræorum non habetur «et contradicentem». Apostolus autem secutus est Septuaginta Interpretum veritatem in suis scriptis, et sicut illi interpretati sunt ponit.
11. [...] Verumtamen meminisse semper debemus, quod præsentem locum Apostolus quasi mysterium haberi voluit, quo scilicet hujusmodi sensus fideles quique et perfecti intra semetipsos velut mysterium Dei silentio tegant, nec passim imperfectis et minus capacibus proferant. «Mysterium enim regis», ait Scriptura, «celare bonum est» (Tob. XII, 7).
LIBER IX
3. [...] Sed ad hæc dicemus: Sicut est fides quam docuimus esse in nobis, et rursus est fides quæ per gratiam datur, sicut supra diximus scriptum esse: «Alii fides in eodem Spiritu» (I Cor. XII, 9), ita etiam in unoquoque horum quæ suopra enumeravimus a Deo per gratiam dari, est et in nobis aliquid, ad cujus unusquisque mensuram vel rationem gratiam promeretur. Neque enim de sola sapientia accipiendum illud quod scriptum est, quia «etsi sit aliquis perfectus in filiis hominum, si desit ei sapientia quæ ex te est, ad nihilum reputabitur» (Sap. IX, 6).
14. [...] Sciendum tamen est quod sermo hic benedictionis in Scripturis diverse positus iuvenitur. Nam et Deus benedicere vel homines, vel cætera quæ creaverat, invenitur (Gen. I, 22); et homines, vel cæteræ creaturæ Deum benedicere jubentur (Dan. III, 57 seq.). Sed Dei quidem benedictio aliquid muneris semper his qui ab eo benedictio aliquid muneris semper his qui ab eo benedicuntur impertit, homines vero Deum benedicere, pro eo quod est laudare, et gratias referre, dicuntur.
17. Non alta sentientes, sed humilibus consentientes. Superbiam per omnia refugiendam docet; hoc enim dicit alta sentire. Et merito superbia fugienda est, cim Scriptura dicat, quia «initium discendendi a Deo, superbia est» (Sir. X, 14). Bene autem uno sermone institutionem humilitatis exposuit; consentire enim humilibus, et amare humiles, atque inclinare se ad eos, hoc est consuescere imitari eum qui cum in forma Dei esset, formam servi suscepit, et humiliavit se usque ad mortem (Philip. II, 6).
LIBER X
31. Salutate Asyncritum, Phlegontam, Hermen, Patrobam, Hermam, et si qui sunt cum eis fratres. De istis simplex est salutatio, nec aliquid eis insigne laudis adjungitur. Puto tamen, quod Hermas iste sit scriptor libelli illius, qui Pastor appellatur, quæ Scriptura valde mihi utilis videtur, et ut puto divinitus inspirata. Quod vero nihil ei laudis ascripsit, illa, opinor, est causa, quia videtur, sicut Scriptura illa declarat, post multa peccata ad pœnitentiam fuisse conversus, et ideo neque opprobrium ei aliquod scripsit, didicerat enim a Scriptura non improperare homini convertenti se a peccato (Sir. VIII, 6), neque laudis aliquid tribuit, quia adhuc positus erat sub angelo pœnitentiæ, a quo tempore oportuno Christo rursus deberet offerri. Intelligitur autem quod simul habitaverint hi quorum salutatio sociata est.